Dolazak okupacije poklapa se s historijskim nastajanjem modernog evropskog grada,kao i modernog urbanizma koji je nastao nakon burnih promjena na evropskom tlu posije 1848. godine.To vrijeme karakteriše intenzivvna industrijalizacija(tehnološka revolucija), uz odumiranje feudalnog poretka.
Austrougarska uprava se orijentisala na izgradnju gradova, pa je tako u svim većim gradovima Bosne i Hercegovine vršena izgradnja pojedinačnih objekata i ansambala. U većini gradova postoje i danas pojedinačni objekti iz ovog perioda ili pojedinačni ansambli, kao što je Rondo s Gimnazijom u Mostaru, Gospodska ulica u Banja Luci, ansambl objekata uz Grand hotel u Tuzli i dio grada(od hotel Evrope do zaključno s kasarnom M.Tita) u Sarajevu.
Osnovna obilježja urbanizma bio je ortogonalni sistem saobraćajnica,gradnja u blokovima i nizovima,te gradnja s više etaža,za razliku od ranijeg perioda kada je izgradnja bila prizemna ili prizemlje i sprat.U osmanskom periodu urbana jedinica bila je mahala,a u austro-ugarsko doba urbana jedinica postaje ulica.
Za četiri decenije austro-ugarske uprave u Bosni i Hercegovini znatno se povećao broj doseljenog stanovništva iz ostalog dijela monarhije(uglavnom vojnici,činovnici,trgovci,privrednici,zanatlije itd.), tako da je u nekim gradovima ovaj kontigent dostizao i do 30% ukupnog stanovništva.U privrednom i administrativnom pogledu,utjecaj stranaca je dominantan.Prema popisu stanovništva,u periodu Austro-Ugarske uprave bilo je urbanizovanog(gradskog) stanovništva između 13-15%.
Upravne zgrade građene su u svim područjima Bosne i Hercegovine,tako da se i danas veliki broj sjedišta gradskih i državnih organa nalazi u objektima iz ovog perioda. Uz upravne zgrade grade se i brojne sudske zgrade,uz koje se redovno grade i zatvori. Imali su ih sva sjedišta okružnih vlasti:Sarajevo, Banja Luka, Bihać, Mostar, Travnik i Tuzla.Naročito intenzivna je bila izgradnja vojnih objekata, kasarni, zgrada komandi, oficirskih paviljona, vojnih bolnica i to u:Sarajevu,Banja Luci, Tuzli, Travniku,Avtovcu, Stocu, Foči, Trebinju i u drugim mjestima.Radilo se, u stvari, na jednom evropskom konceptu izgradnje gradova,koji je u cjelini imao obilježja izgradnje gradova u Austro-Ugarskom carstvu.
Pitoreksna slika grada iz osmanskog perioda, u kojem je hijerarhija arhitektonskih volumena davala sasvim logičnu i lahko čitljivu strukturu unutrašnjih odnosa, relativno brzo je narušena velikim promjenama srednjoevropskog koncepta grada.Uvedeni su novi stilovi u arhitekstonskoj gradnji koji su tada dominirali u Beču,ali i u Evropi.Neoromanika i neogotika u pravilu se javljaju kod sakralnih objekata,ali i onih objekata koji su u vezi sa crkvenim institucijama. Neobarok je najčešći na stammbenim i poslovnim zgradama privatnih investitora,a manifestuje se kroz različite faze i regionalne oblike evropske graditeljske prošlosti.
Najintenzivnija izgradnja bila je u Sarajevu gdje je do danas sačuvano oko 1000 objekata iz ovog perioda, a najveći broj objekata iz ovog perioda, s najznačajnijim državnim funkcijama, i sada je u upotrebi.S obzirom na zahtjev za profitnu gradnju, gradilo se dosta gusto, bez dovoljno slobodnih i zelenih površina. Brzi proces industrijalizacije već tada prate i prve greške u lociranju industrijskih objekata za stanovanje, jer nema striktnih razdvajanja zona rada i stanovanja, kao što je bilo u predhodnom(osmanskom) periodu.
Gradnja stanova u austrougarskom periodu odvijala se,uglavnom, u nižim dijelovima(ravnici) u sistemu blokova ili u nizu, uz nastojanje na maksimalnom korištenju zemljišta i dozvoljene spratnosti.Najbrojniji tip stambene izgradnje su najamne zgrade,zatim stambene palate i vile.Najamne zgrade su najčešće građene spratnosti P+2 i P+3, uz dva stana na podestu i sobom za podstanare.Stanovi su imali priključke na vodu, kanalizaciju i električnu energiju,a imali su i podrum ili u dvorištu ostavu za gorivo.Svaka kuća imala je kućepazitelja,tzv. hausmajstora.
Na području sakralne arhitekture prisutna je obimna gradnja koja je započeta još 50-tih godina, nakon reformi u Osmanskoj državi,kada su izgrađene brojne pravoslavne i katoličke crkve i franjevački samostani,kao i najpoznatije pravoslavne crkve u Sarajevu i Mostaru.Među njima su: Crkva sv.Ilije u Ilijašu,Crkva sv. Ante Padovanskog u Sarajevu,Bogoslovija u Reljevu,Samostan milosrdnih sestara i Crkva sv. Vinka u Sarajevu.Materijali koji su se koristili imali su visok kvalitet,jer su uglavnom bili proizvedeni industrijski i atestirani. Osnovni materijali koji su se koristili u izgradnji su: opeka, kamen, drvo, crijep, eternit, lim, čelik i,pri kraju vladavine Austro-Ugarske monarhije, beton i armirani beton.
Vršene su prve regulacije vodotoka, izgradnja vodnih akumulacija i vodovoda.H. Kreševljaković navodi da je u vrijeme dolaska Austro-Ugarske u Bosnu i Hercegovinu bilo 58 vodovoda.U 1880. godini registrovana su 143 vodovoda,ukupne dužine 121 km. Ukupno je u ovom periodu izgrađeno 85 vodovoda,a prvi vodovod izgrađen je u Mostaru,1885-86 godine.Paralelno s izgradnjom vodovoda gradila se i kanalizacija.Vršilo se i asfaltiranje i pokockavanje ulica,izgrasnja plinskih instalacija(Sarajevo je imalo oko 120 km plinskih cjevovoda) i elektifikacija.
Puštanjem u rad termoelektrane u Sarajevu 1895. godine omogućilo se i uvođenje električnog tramvaja,rasvjete ulica, javnih objekata i stanova,a zatim i pokretanje industrijskih pogona s električnom energijom. Tako je Sarajevo dobilo električnu energiju prije većeg broja velikih evropskih gradova-prije Londona, Pariza,tri godine prije Ljubljane i dvanaest godina prije Zagreba.
Odmah po okupaciji pristupilo se intenzivnoj gradnji puteva i željezničkih pruga.Za prve dvije godine izgrađeno je oko 1000 km puteva, a u kasnijem periodu nastavljena je intenzivna izgradnja,tako da je na kraju austrougarskog perioda bilo izgrađeno oko 6300 km puteva i oko 1700 km pruga uskog kolosijeka.Time je stvorena osnovna mreža putnih saobraćajnica,na čijim su trasam šezdesetih i sedamdesetih godina XX vijeka vršene intenzivne modernizacije,što znači da su preko šezdeset godina bile u upotrebi bez znatnijih intervencija.U stvari, u Bosni dobrih kolskih puteva nije bilo sve do 60-tih godina XIX vijeka.Za početak izgradnje zaslužan je Topal Osman-paša koji je izgradio puteve Sarajevo-Bosanski Brod,Sarajevo-Mostar i Banja Luka-Travnik-Sarajevo.
Vrlo intenzivna izgradnja pruga na području Bosne i Hercegovine(u relativno kratkom periodu iza okupacije), ukazuje na to da je Austro-Ugarska imala ranije pripremljene planove za izgradnju mreže željezničkih pruga.Pri izgradnji pojedinih pruga dolazili su do izražaja različiti interesi Beča i Budimpešte, tj. Dvojnost monarhije je utjecala na realizaciju pojedinih pruga.U periodu od 1878. Do 1906.(28 godina) izgrađeno je oko 1000 km pruga uzanog kolosijeka i oko 550 km šumskih i rudničkih pruga privatnog karaktera.
Ovakvim sistemom izgradnje željezničkim prugama povezani su svi značajniji centri.
Po brzini izgradnje i konstruktivnim karakteristikama mostova,tunela i zidova, pa i stanica, ovaj period karakterističan je po tehničkoj perfekciji i likovnoj kulturi. Posebnu pažnju zaslužuju čelični rešetkasti mostovi na željezničkim prugama. Poznati su mostovi u kanjonu Neretve i Prače, a za neke se tvrdi da ih je projektovao Ajfel.Čelično-rešetkasti mostovi Ćumurija i Čobanija iz 1886. godine(djelo inžinjera Zemaljske vlade Adolpha Kunertha i možda Edmunda Stixa) i Skenderija iz 1893. godine prva su djela „inžinjerske arhitekture“ konstruktivizma i funkcionalizma u Bosni.
Izvor:Mehmed Bublin:BOSNA-Tragovi postojanja i uništavanja;“Sejtarija“;2012.
Priredio:Kemal Mahić
