Nakon Velike istocne krize s kraja 19.vijeka,masa neetnickih Turaka je,vodena vjerskim osjecajem,propast Osmanskog carstva doživljavala kao sopstvenu nesrecu,pa se iseljavala u Tursku smatrajuci je svojom pravom domovinom.Balkanski ratovi,definitivan slom Carstva,Prvi svjetski rat i stvaranje jugoslavenske države produbili su ova demografska pomjeranja.Medu uzrocima iseljavanja dominirali su,kako se onda govorilo.“vjerski fanatizam“ koji Turcinu zabranjuje da živi pod upravom „nevjernika“,rodbinske veze,strah od odmazde zbog ucešca u ratu na protivnickoj strani,ali i nada u bolji život u Turskoj.
Iseljavanje muslimana iz obe Jugoslavije bilo je dio „deosmanizacije“Balkana,koju su podržavali i sprovodili balkanski režimi,nezavisno od svog ideološkog profila.Metodologija iseljavanja je bila slicna i u monarhistickoj i u socijalistickoj Jugoslaviji,pocev od obaveze istupanja iz jugoslavenskog državljanstva,jednostavne procedure za iseljavanje,do birokratskih komplikacija za potencijalne povratnike(kojih je bilo dosta).Kada se radi o procjenama broja iseljenika,tema se pokazala jako pogodnom za manipulaciju i pretjerivanje.Iako neki albanski istoricari navode fantasticne brojeve(naprimjer dva miliona Albanaca koji su završili u Turskoj),vecina dostupnih izvora ne pruža dokaze da je do kraja 1970-ih u Turskoj bilo više od 450.000 Turaka i Albanaca,porijeklom sa jugoslavenskih prostora.
Inace,citava ideja o iseljavanju jugoslavenskih muslimana u Tursku neprekidno je ubacivana iz Turske,koja je namjeravala da naseli opustjele predjele na krajnjem istoku zemlje i emigrante sa Balkana eventualno upotrebi u borbi protiv Kurda.Ta ideja je plasirana putem medijske propogande o lagodnom životu u Malom Aziji,ali i akcijama turskih diplomatskih predstavništava u Jugoslaviji.Formalni rezultat bile su Konvencija o iseljavanju „neslovenskog elementa“(200.000 ljudi) iz 1938.i tzv.Džentlmenski sporazum izmedu Tita i turskog šefa diplomatije Keprilija iz 1953,koji je trebalo da „oživi“ predhodnu konvenciju,kroz formu „spajanja porodica“.Inace,prema jednom projektu iz 1935.g.jugoslavenske vlasti su radi potsticanja iseljavanja Albanaca predlagale vrlo konkretne mjere:suzbijanje propagande protiv iseljavanja koja je dolazila iz Tirane,što cešce pozivanje „neslovenskih regruta“ na vojne vježbe,premještaj „neslovenskih cinovnika“ u druge djelove zemlje,kažnjavanje dackih roditelja.cešce proglašavanje stonih zaraza u albanskim selima,zabranu sadenja duhana,nacionalizaciju licnih imena i geografskih naziva i slicno.
Nezavisno od karaktera svog državnog uredenja,Jugoslavija je bila „saucesnik u zlocinu“ koji je velikodušno prihvatio tursku ideju i razradio je do tancina.Gotovo identian proces iseljavanja je organizovan u Rumuniji i Bugarskoj.Sa druge strane,ukljucivanje Albanaca u takav migracioni proces i njihovo isticanje u prvi plan bilo je ekskluzivna ideja srpskih i jugoslavenskih vladajucih elita.Nelojalnost Albanaca u meduratnom periodu pripisivana je njihovoj „sklonosti iredentizmu“,a u ranim 1950-im njihovoj odanosti Enveru Hodži i Staljinu,koji su bili ideološki neprijatelji jugoslavenskog socijalizma.Ratni zlocini(prvenstveno cetnickih jedinica)nad sandžackim i kosovskim muslimanima i rušenje vjerskih objekata takode su podgrijavali stanje kolektivnog straha.Dalje iseljavanje su podsticali razni zakoni socijalistickog režima o zabrani šerijatskih sudova i vjerskih škola,nošenje feredže i drugih „ateistickih“ propisa koji su zadirali u patrijarhalni svijet muslimana(zakon o braku,obavezna škola).Vec 1951.g.muslimani su poceli masovno da se izjašnjavaju kao Turci,ne bi li bili uzeti u obzir za emigriranje.Stoga se izmedu dva popisa stanovništva na Kosovu(1948-1953) broj lica koja su se deklarisala kao Turci narastao cak 26 puta,iako su u turskoj ambasadi u Beogradu ponavljali kako su voljni da „precutno“ prime i izvjestan broj Albanaca.
Kako u meduratnom,tako i u poslijeratnom periodu,velike akcije razoružanja kosovskih Albanaca su predhodile velikim iseljenickim talasima.Nakon skromnih rezultata kampanje razoružavanja deset okruga s pocetka 1920-ih,pokrenut je veci dio albanskog stanovništva.Neki su se odmetali u kacake,a neki iseljavali.Tokom 1955/56 UDBA,na celu sa Aleksandrom Rankovicem,sprovela je jednu takvu kampanju,a Rankovic je i medu turskim diplomatama važio za osobu koja „bdi nad izvršenjem Džentlmenskog sporazuma iz 1953.godine.
Pitanje obeštecenja iseljenika je bilo najteže.¸Ono je privremeno riješeno 1936.kada je Jugoslavija isplatila Turskoj 17 miliona dinara za otkup zemljišta muslimana radi naseljavanja „našeg zdravog nacionalnog elementa“,zaduživši se kod Državne hipotekarne banke.Medutim,problemi su nastali januara 1950. Kada je u Ankari potpisan Protokol o obeštecenju turske imovine i imovinskih interesa u Jugoslaviji,koji je predvidao da turski vlasnici imovine budu oslobodeni svih poreza i dugova koji su nastali prije nacionalizacije.Pored toga,Turska je zahtjevala da Jugoslavija isplati u devizama svu imovinu onih koji su se iselili prije aprila 1941.g.Suma koju su potraživali iznosila je 20 milion dolara,dok je jugoslavenska strana cijenila da je pola miliona dolara sasvim dovoljno obeštecenje,što je u Ankari shvaceno kao uvreda.
Izvor:Pešcanik