Kljućne riječi: duhan, duvan, tabak, tutun, tobaco, cigara, cigareta, tompus, kuba, lula, cigaršpic, čibuk,čakmak,kremen, upaljač, fejercag, duhanska kutija, duvankesa, škija , papirići, ćati, flor, krdža, pepeljara, čikovi, pikavci, duhanski dim…
Uzgoj duhana na našim krajevima dugo godina je bio državna stvar.Država je nadgledala kompletan proces proizvodnje duhana,od sadnje,berbe,sušenja,do otkupa u duhanskim stanicama.Država je strogo propisivala gdje se duhan smije saditi i u kojoj količini.Država je organizirala mjesta za otkup duhana,takozvane duhanske stanice,dogane,s velikim skladištima,poduzimala mjere kako bi se spriječavao šverc duhana i u tu svrhu imala je organiziranu financijsku policiju(tzv.filanci),čiji zadatak je bio nadzor nad proizvodnjom i plasmanom duhana.Kvalitet hercegovačkog duhana je bio i ostao nadaleko poznat,od naših krajeva,po cijeloj Evropi,pa čak i širom svijeta.
Duhan je vrlo zahtjevna biljna kultura.Da bi proizvodnja uspijela,cijela godina morala je biti pogodna.Kiša je trebala padati u određeno doba,a kiša i vlaga trebali su vrijeme kada se duhan obrađivao i skladištio.Svi ovi uslovi,koji su se rijetko,sve do jednog,ispunjavali,otežavali su život hercegovačkog težaka i uzgoj duhana na našim krajevima.
U rano proljeće sjeme duhana se držalo u toplim prostorijama dok ne bi proklijalo,a onda bi se sijalo u rasadnike(rasade)izgrađenim samo za tu namjenu,uz dodatak ovčijeg đubreta.Rasadi su bili pokriveni najlonom,Posijano sjeme se moralo zalijevati dva puta dnevno,kantom poljevačom s rosuljom.Bilo je potrebno rasad otkriti u toku dana,dok je sunčano,a uvečer ponovo pokriti i ušuškati,da ga ne bi odnio proljetni noćni led.
Uobičajeno je bilo da se duhan sadi krajem aprila,početkom maja.Za sadnju duhana bilo je potrebno prethodno dobro pripremiti njive,duboko uzorati,uskopati,poravanati „branom“,jer je zemlja na kojoj se sadio duhan morala biti besprijekorno ravna.Na površini njive,duhanskim grabljama,pravile bi se linije,uzduž i poprijeko,a imale su tačno određenu širinu u jednom smjeru,a poprijeko,pod pravim uglom,drugu širinu.Ove linije,na mjestima gdje su se presjecale,određivale su mjesto sadnje sadnice,a ujedno su omogućavale određivanje tačnog broja zasađenih duhanskih stabljika na jednoj parceli.Brojenjem zasađenih sadnica bavila se duhanska policija(finaci,filanci).Oni su brojili broj sadnica na jednoj njivi i na osnovu toga broja određivali koliki će biti prinos duhana s tog komada zemlje.Svaka njiva imala je jednu drvenu tablu,komad daske,na kome se drvenom olovkom upisivao naziv njive i broj zasađenih struka duhana.Isti tekst financ je upisivao u njegovu knjigu i nosio u duhansku stanicu.
Pri sadnji duhana moralo se paziti na puno stvari,a jedna od njih je bila kiša.Ako par dana poslije sadnje ne bi pala kiša,ukućani su morali ručno zalijevati sadnice i prekrivati ih vlažnom mahovinom ili granama sa lišćem,kako bi se na taj način zadržala vlaga u zemlji.To je bio veoma težak i naporan posao,jer se voda u hercegovačkom kršu najčešće morala donositi na leđima ili na ramenu,iz oskudnih bunara ili čatrnja,s udaljenosti i po nekoliko kilometara.
Kad duhan pristigne za branje,bere se list po list,postupno,svakih nekoliko dana po nekoliko donjih listova.Cijeli proces berbe duhana trajao bi oko dva mjeseca i uveliko je zavisio o vremenskim prilikama.Berba duhana počinjala bi s ljetnim vrućinama i trajala je do kraja augusta.Branje duhana obavljalo se ranom zorom,prije nego što ijedna zraka sunca obasja stabljiku duhana.Tako se ujedno koristila jutarnja rosa,da bi se duhan lakše brao,a ujedno izbjegavalo branje u toku dana,kada duhan pod uticajem sunca i toplote počinje da pušta smolu.Nakon branja duhana ruke berača su,bez obzira što se duhan brao u cik zore,ostajale crne od smole,a u nedostatku vode,najčešće bi se prale „na suho“.Ruke bi se istrljale sa malo zemlje crvenice,pa bi dio smole otišao s ruku zajedno sa zemljom.Prati ruke vodom,u situaciji kad je bilo preče popiti gutljaj vode nego ga potrošiti na pranje,bio je nepotreban luksuz.Nakon branja,kod kuće je slijedio proces nizanja,pa se duhan svakako ponovo morao prevrtati preko ruku.Pravo pranje ruku vodom i sapunom,slijedilo bi tek uvečer,nakon završenog čitavog dnevnog posla.U toku branja i nizanja,čitava kuća se prilagođavala tom poslu.Domaćice su za ranoranioce pripremale užinu,oko deset ujutru,kada stignu kući,s ubranim duhanom.Drugi dnevni obrok bio je ručak,ili opet međuobrok,nekad popodne.Hercegovački težak jeo je samo onoliko koliko mu je bilo potrebno.Nije bila rijetkost da se za jutarnju užinu jede tek ubrano voće,smokve i grožđe,s hljebom,a voće bi se u tu svrhu serviralo u rešetu.Voda kojom bi se opralo voće,sakupljala se u drugoj kanti ispod,kasnije je korištena u druge svrhe.Voda se štedila kao suho zlato.I u tome su učestvovali svi ukućani,a najmanje djeca od malih nogu su odgajana da cijene,poštuju i čuvaju vodu.
Pri prvom branju duhana,brali su se listovi s dna stabljike i ta berba se zvala „podbir“,onda bi slijedila druga,treća i četvrta berba,iz koje su listovi bili i najveći i najduži i najkvalitetniji,a zadnje branje zvalo se „ovršak“.Nakon završene berbe na njivi se ostavljalo nekoliko najboljih stabljika s cvatom,da sazore,a onda bi se iz sazrelih čaura uzimalo sjeme,koje se čuvalo u kući i koristilo za sijanje rasada sljedeće godine.
Ubrani listovi duhana,nakon svake berbe,na njivi su se slagali u bale,ili koševe,i nosili kući na nizanje.Nizanje duhana je proces stavljanja duhanskih listova na kanafu,dugu dva metra,kako bi se duhan lakše sušio na suncu.Nizanje se vršilo pljosnatom metalnom iglom,dugom 30-40 cm.Duhanski list se iglom probadao na donjem dijelu,kroz korijen,a kad bi se na iglu nanizalo desetak,dvadesetak listova,duhan se s igle snizavao na kanafu.Kanafe su se na krajevima vezivale za drvene kuke,na obje strane,za listove manje veličine,obično kod prvog ili drugog branja.A za veće listove,iz treće ili četvrte berbe,kanafe su se vezivale i pričvršćivale na duge drvene motke i stavljale se na „serđene“,za sušenje na suncu.Serđeni su bile posebne drvene konstrukcije s debljim gredama,postavljenim na nosačima,visine do jedan metar,a dovoljne širine da se kanafe s kukama razapnu između njih ili da se na njih naslone motke sa duhanom.Sušenje na suncu trajalo je po nekoliko dana,a u tom periodu se naročito moralo paziti da ne udari kiša ili krupa,koja je česta pojava u ljetnim mjesecima u Hercegovini.U takvim slučajevima duhan se po hitnom postupku,uz pomoć svvih prisutnih ukućana,trkom unosio u zatvorene prostore i tu bi ostajao sve dok alamet ne prođe.Krupa je naročito bila opasna za neubrani duhan na stabljikama.Listovi bi nakon krupe ostajali probušeni,a to je snižavalo kvalitet i cijenu osušenog duhana.Znalo se desiti da krupa obije kompletan urod duhana i proizvođači bi ostajali kratkih rukava.zbog toga je još od austrijskih,pa sve do modernijih vremena,bilo uvedeno osiguranje od vremenskih nepogoda,pa je proizvođač u takvim slučajevima dobijao barem nekakvu naknadu od osiguranja,a to se nazivalo kruparina.
Suhi duhan bi se nakon što se osušio na suncu spremao u prostorije s dosta vlage i tu bi ostajao sve do kasne jeseni,a tada bi se počeo uređivati za predaju na Vagu.Ovo uređivanje duhana se sastojalo od ravnanja listova,“demećenja“,slaganja listova,istih po boji i kvalitetu u snopove od deset komada,a onda bi se ti tako složeni listovi vezali likom.Ovako složeni listovi slagali bi se na posbno pripremljene drvene okvire i kad bi se dovoljno duhana postavilo na okvir,s gornje strane stavljao se isti takav okvir i vezivao bi se čvrsto žicom,kako se okviri ne bi rastavili.težina jednog ovakvog paketa koji se nazivao „denjak“,bila je od 30-50 kg.Riječ „denjak“ za ovako složen duhan dolazi od turske riječi „denk“što znači komad.Cijeli proces slaganja duhana obavljao se u mobama,od kuće do kuće,u kojima je sudjelovalo čitavo naselje,a radilo se uz pjesmu i veselje do kasno u noć.na mobama su učestvovali momci i djevojke iz okolice,radili bi,zagledali se i zabavljali.
Ovako pripremljen duhan išao je na predaju u Duhansku stanicu.Od uvođenja monopola na duhan u BiH od a-u uprave u aprilu 1880.g. skoro redovno,pa čak i u vrijeme tri rata,otkup duhana u Hercegovini počinjao je krajem novembra.Predaja duhana u Duhanskoj stanici je bio najvažniji posao,koji bi začinio cjelogodišnji rad na proizvodnji duhana.Vaga,kako se nazivao ovaj proces,često je izazivala dosta uzbuđenja i ljutnje,jer su procjenitelji(„procinitelji“) uz samu vagu određivali klasu predanog duhana.Njima je pod jezikom bilo u koju će klasu svrstati predani duhan,a u zavisnosti od toga kako je duhan klasiran,zavisila je i količina novca,koja se dobivala za cjelogodišnji trud uložen u proizvodnju duhana.
Duhan je na Vagi klasificiran po klasama od 1A(prva a) do 5A(peta a) ili od 1B(prva be),do 5B(peta be),što je zavisilo od boje,mirisa,dužine lista,i naravno „lijepih očiju“.
Nije bio rijedak slučaj da su na Vagi radili i „noži“.Novac od predanog duhana mogao se podići tek nekoliko dana nakon Vage,na blagajni Duhanske stanice.Za potrebe obrade tokom godine,za nabavku sjemena,alata,ili đubriva,pa i za nabavku osnovnih životnih namirnica za prehranu familije,mogao se tokom godine na blagajni uzeti predujam ili akontacija,koja je odbijana od konačnog obračuna i isplate.
Proizvođači nisu predavali na vagu svu količinu duhana koju bi proizveli.Dio toga su ostavljali za lične potrebe,ali u onoj količini koju bi im odredili financi,prilikom procjene količine duhana,koju će proizvesti na određanoj parceli.I tu je često dolazilo do teških situacija,ali ono po naški,i tu čovjek mogao snaći.Mito je i tada bio dobro poznata stvar.Dio ostavljenog duhana prodavao se na crno,nosio se u šverc.Pošto je to bilo zakonom zabranjena rabota,šverceri duhana su se snalazili na svoj način,a žandari i policija opet na svoj način.Meetodama,koje ni danas nisu nepoznate.
Izvor:Smail Špago-Od Gradske do Švapske,od kanafa do šarafa(Keln 2014)
