TVRĐAVA NA BUTUROVICI
Nakon dolaska slavenskih plemena u VII stoljeću,ljubuški kraj ulazi u sastav županije Rastoke,koju u 10. stoljeću spominje bizantski car Konstantin Porfirogenit.U 14. i 15.stoljeću podignuta je na vrhu Buturovice(kota na visini od 349 metara nadmorske visine) tvrđava,koja se obično pripisuje hercegu Stjepanu,premda je starija od njega.
Osim hercega Stjepana Vukčića Kosače i njegovih sinova,ističu se u 15.stoljeću i velikaši Radivojevići,Jurjevići,Vlatkovići.
U pisanim dokumentima Ljubuški se prvi put spominje 21.februara 1444. pod nazivom Lubussa.Grad je pao u osmanske ruke nešto prije 1477.,kada je postao pogranična tvrđava s jakom posadom.Osmanlije su učvrstili i proširili tvrđavu,dogradili bedeme s puškarnicama i nastambe za vojnu posadu.
Ljubuška tvrđava imala je mlin,pekaru,više cisterna(čatrnja) za vodu,zatvor,barutanu,oružarnicu,zapovjednikov(dizdarov) stan,a u blizini i nastambe za vojnu posadu.U osmanskim dokumentima vodi se 1565.godine kao „K'ala Lupuška“(tvrđava Ljubuški).Grad su u 17.stoljeću popravljali dubrovački majstori.
Nakon 1835.Ljubuški gubi svoju odbrambenu i stratešku ulogu i počinje lagano propadati.Srednjovjekovni grad sastoji se od kule Herceguše i obora ispred kule.Kula Herceguša ima četverokutni oblik.Zidovi su joj sa sjeverozapadne strane debeli čak 4,5 metra,a bočni,istočni i jugozapadni zidovi dva metra.Podgrađe srednjovjekovna grada razvilo se najvjerovatnije na terasi Crkvice,koja se nalazi ispod južnog dijela grada.
STARI GRAD
Kasnije se varoš spustila u dolinu zapadno od grada,na području oko današnje crkve sv.Kate,na lokalitetu Crkvina.Turski dio grada sagrađen je oko srednjovjekovne tvrđave,koje tada postaje središnji dio,opasan sa svih strana zidinama.Na sjevernom dijelu nalazi se veliki donji obor s tabijom.Jugoistočno od utvrđenog gradskog jezgra,sazidane su dvije masivne kule,okrenute prema istoku,koje također dominiraju gradom.Na svim odbrambenim zidovima bile su puškarnice,od kojih su mnoge sačuvane i do danas.
Danas se u grad ulazi kroz nekadašnji unutarnji ulaz,koji je lučno zasvođen.U unutarnjem,sjeverozapadnom dijelu iza ulaza,izgrađene su dvije odbrambene kule i čatrnje.
Čitav kompleks staroga grada Ljubuškog ima oblik nepravilnoga višekutnika, s ukupnom površinom oko 3.350 kvadratnih metara.Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine,graditeljska cjelina Stari grad u Ljubuškom proglašena je u oktobru 2003. nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
HISTORIJSKI PODACI
# U historijskim dokumentima,najprije se 1444.godine javlja podgrađe Ljubuškog grada i u njemu lokalna crkva,bez navoda kome je posvećena.
# 1452.prvi pomen Starog grada Ljubuški u vezi je s borbama između hercega Stjepana i sinova,knezova Vladislava i Vlatka.
# Ljubuški se,kao civitas Lublano,tek 1454. spominje u povelji aragonskog kralja Alfonsa V.
# Ljubuški prvi put osvajaju Osmanlije,ali ga drže svega mjesec,kada ga je knez Vlatko vratio pod svoju vlast.Između 1468. i 1477.Osmanlije su definitivno osvojile Ljubuški.
# 1477. grad Ljubuški spominje se u defteru hercegovačkog sandžaka,a 1503. u ugovoru između Osmanskog carstva i Ugarske,kao jedan od pograničnih gradova koji ostaje pod osmanskom vlašću.
# 1633. spominje se Ljubuški kao samostalan kadiluk.
# U vakufnami Nesuh-age Vučijakovića,pisanoj u februaru 1565.,grad se spominje kao k'ala(tvrđava).Nesuh-aga je u gradu podigao džamiju,sagrađenu 1558.godine.To je najstarija džamija u tom dijelu Hercegovine.
# Džamiju Ali-bega Kapetanovića u Vitini sagradio je sin posljednjeg ljubuškog kapetana Sulejman-bega 1858.godine.Obje ove džamije uvrštene su na listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine.
# U Ljubuškom se nalazi i najstariji muzej u Bosni i Hercegovini,osnovan 1884.godine(četiri godine prije Zemaljskog muzeja u Sarajevu).Smješten je u franjevačkom samostanu sv.Ante Padovanskog na Humcu.
Izvor:Dnevni list „SAN“(2008) i „Avaz“(2018);
Priredio:Kemal Mahić
.
.
