Za prodor Austro-Ugarske na Balkan i zauzimanje Bosne i Hercegovine,Austro-Ugarska je od 1871. u svojoj poltici potpomagala srpske ustanke 1875. u Bosni.Srpska buna u istočnoj Hercegovini u proljeće 1875.brzo se proširila na Bosansku krajinu,kao i na druge dijelove BiH.Ovi ustanci su se pretvorili u jedan od najvećih gerilskih ratova novije evropske historije,sa nasiljem na obe strane.Do njihovog okončavanja izgubljeno je oko 150.000 života,a oko 200.000 lica,prema nekim procjenama,potražilo je utočište na austrougarskoj teritoriji.
Bošnjaci nisu 1878,kao ni ranije,vidjeli rješenje položaja BiH,izvan,već isključivo u okviru osmanske države i njenog društvenog sistema.Zato su došli u sukob sa politikom koja je pod pritiskom međunarodnih faktora prepustila ovu osmansku provinciju Austro-Ugarskoj.Ugledniji bošnjački prvaci su se još od prvih glasina o predstojećoj invaziji spremali na otpor.U Sarajevu su se svakodnevno mogli čuti slogani „Sultan može dati Istanbul a ne Bosnu“,“Bosna je narodna a ne sultanova koji nas prodaje Švabi“,“Bosna se nikom predati neće“.
Glavni dio bošnjačkog otpora skršen je,kada je nakon više teških borbi,austrougarska vojska 19.avgusta zauzela Sarajevo.U osvajanju Sarajeva Austrijanci su,prema svojim navodima,imali 57 mrtvih i 314 ranjenih vojnika.Najkrvavije borbe vodile du se na Hisetima,gdje je mahom živjelo siromašnije stanovništvo.Otpor je dolazio iz kuća,iz Ali-pašine džamije i sa njene munare,kao i džamije Magribije,zasipani su austrijski vojnici vatrom iz pušaka.Sa munara i iz džamijske avlije pucale su i žene.I muško i žensko je ginulo,ali se nije predavalo.Nastala je prava kasapnica. Austrijanci su palili kuće iz kojih se pucalo zajedno sa ljudima u njima,ubijali su sve na šta su nailazili.Tako su izgorjeli Budakovići s džamijom.Tu je izgorjelo 30 kuća sa 50 ljudi,žena i djece.Na potoku Koševo poginulo je 50 Sarajlija,a u mahali na Gorici je izgorjelo 40 kuća.Ali-pašina džamija je bila sva u krvi.
Već prvih dana po zauzeću Sarajeva,kao i po drugim bosansko-hercegovačkim gradovima,počeo je djelovati prijeki sud uspostavljen početkom avgusta 1878.nakon bošnjačkog napada i uništenja jednog husarskog eskadrona kod Maglaja.
Dolazak okupacione vojske 1878. kod običnog bošnjačkog svijeta pojačavao je strah da će sa slobodom izgubiti u „hrišćanskom moru“i ono što je sačinjavalo suštinu njegovog života,vjeru,običaje i premoć islama kao zvanične vjere u njegovoj otadžbini.
Orijentalno-islamska civilizaciju u BiH počela je smjenjivati evropsko-kršćanska.U konvulzivnim procesima dubokih društvenih,privrednih i kulturnih mijena,bošnjačko stanovništvo je,opisivao je Maximilian Braun,“nesposobno da spozna suštinu situacije,bilo na najboljem putu da doživi „evropeizaciju kroz uništenje“.Bošnjaci su se,sa epohalnim promjenama,našli pred problemom da žive u dvije civilizacije,dvije kulture.Od prijašnjeg dominantnog naroda postali su pasivizirana manjina u velikoj hrišćanskoj državi.Oni će morati,s brojnim,suštinskim promjenama,da se oproste i od korišćenja svojih dotadašnjih pisama-arabice i bosančice.U Sarajevu je bilo starih Bošnjaka i Bošnjakinja koji nakon okupacije nikada više nisu izašli iz svojih domova da ne bi vidjeli „prokletog Švabu“ koji je srušio „ponositi prag osmanski“.Neke žene su odredile da im se,,nakon smrti,tijelo ne nosi pred džamiju,već da ih od kuće nose ravno na groblje.Imućniji Bošnjaci su i dalje sinove upisivali u škole u Istanbulu.
Bošnjaci su većinom bili nepovjerljivi prema okupacionoj upravi.Samo manji broj pripadnika begovata i trgovaca približio se režimu.Iz tog sloja formiraće se vremenom jezgro bošnjačke proaustrijske političke grupacije.Nakon okupacije u BiH se službeno počeo za Bošnjake upotrebljavati termin „muhamedanci“,“muhamedovci“,odnosno „mohamedanci“,a ponegdje čak i „Islami“.Iako je naziv „muhamedanci“ upotrebljavala i štampa,narod ga nije prihvatio,već se i dalje služio nazivima Bošnjak ili „turčin“,odnosno „musliman“.Bošnjačka intelektualna elita odvažila se,tek od jeseni 1900. da zatraži da se termin „muhamedanac“,kao netačan i neadekvatan,izbaci iz službene upotrebe i zamijeni nazivom „musliman“što je i prihvaćeno Odlukom Zemaljske vlade od 15.juna 1901. i naredila da se službeno prestane s upotrebom naziva „muhamedanac“,da se upotrebljava samo naziv „musliman“.
U razdoblju austrougarske uprave i BiH je neprestano oticala rijeka muslimanskih iseljenika,koja se,u zavisnosti od unutrašnjih političkih,socijalnih i ekonomskih prilika,čas sužavala,čas širila.Pri tome su određene političke promjene i krizna stanja snažno podsticali iseljavanje,pa su zato najveći talasi napuštanja zemlje nastali u toku i neposredno iza okupacije 1878.,nakon neuspjelog ustanka u Hercegovini 1882.,u toku zaoštravanja borbe za vjersku i vakufsko-mearifsku autonomiju 1900.-1901.godine,te nakon aneksije i aneksione krize.Proces iseljavanja Bošnjaka iz BiH trajao je u nekoliko valova sve do 1918.godine.Seoba je imala „karakter jednog neformalnog iseljeničkog pokreta.kojim se manifestirala snaga stoljetnih veza Bosne i Muslimana sa Carigradom kao središtem muslimanskog svijeta kojem su oni civilizacijski i politički pripadali“
Postoji više različitih procjena o broju iseljenika.Prema navodima pojedinih listova taj broj se kretao i do 300.000 lica.Po austro-ugarskim podacima iselilo se 63.000 muslimana.Potkraj XIX stoljeća pojavile su se pjesme koje su Bošnjake podsticale i ohrabrivale na iseljavanje.U jednoj od njih tako stoji:
„Jadna Bosna,kakva cara ima,
Ko ga čuje,uhvati ga zima.
Vidna jutra tamo(u Bosni) potamnila.
Gladna doba tamo doselila.“
Pokret za iseljavanjem najviše je zahvatio Bosansku krajinu.Okružna vlast u Bihaću objašnjavala je izbijanje iseljeničkog masovnog pokreta među Bošnjacima,nakon aneksije,njihovim snažnim potiskivanjem predhodnih godina,čime se sakupio rezervoar proleteriziranog elementa.
Najveći broj iseljenika bio je iz banjalučkog okruga(1.943),bihaćkog(1.728),mostarskog (322),travničkog 215 i tuzlanskog 367 porodica,Iseljavanje je poremetilo demografsku sliku BiH.Bošnjaci su po popisu 1879.činili 38,73% ukupnog stanovništva(kao i 70,70%gradskog)a 1910.njihov procenat u ukupnom broju opao na 32,29%(a u gradovima na 50,75%,što govori da je procenat Bošnjaka ukupno smanje za 6,48%,a za 19,94% u gradovima.
Ilustrativan je i primjer Banja Luke:
Muslimani pravoslavci katolici
- . 7.524 . 2.775 . 2.882
- . 6.558 . 3.693 . 3.930
1.921. . 7.201 . 5.324 . 4.718
- . 8.039 . 6.796 . 6.486
Budućnost je,kažu,uvijek u magli.Potresi na političkoj sceni Balkana i Evrope 1912.-1918. biće dramatični.Vrijeme koje je nastupilo donijeće nove traume i neizvjesnosti preostalim muslimanskim zajednicama na Balkanu.
Izvor:Safet Bandžović:“Deosmanizacija Balkana i Bošnjaci“;Sarajevo 2013.(sopstvena naklada)
Priredio:Kemal Mahić
