U Bosni se počinju javljati osmanske jedinice(akiddžije) već iza 1386.godine.One su već 1436.godine zauzele Hodidjed i Vrhbosnu.Osnovni pravac kretanja Osmanlija bio je Bosanski drum,koji je vodio iz unutrašnjosti Balkanskog poluotoka u Bosnu,Dalmaciju i Hrvatsku.
Ipak,znatno prije osmanske uprave u Bosnu su dolazili i boravili u njoj derviši,koji su donosili nova učenja o islamu.Nasuprot uvriježenom mišljenju,Bosna nije brzo i lahko pala pod otomansku vlast.To je u skladu s osmanskom metodom okupacije bio dugotrajan i složen proces.Trajao je zapravo cijeli vijek i po,od 1386.do 1528.,kada je Jajce definitivno palo u otomanske ruke i kada je propala Jajačka banovina,posljednja linija odbrane bosanskog srednjovjekovlja.Turska uprava u toku cijelog perioda respektuje zatečene društvene i državne tradicije Bosne.Islamizacija,iako dugotrajan proces(trajala je oko 150 godina),masovnih je razmjera,a brz i sjajan uspon koji su postigli mnogi domaći ljudi omogućio je širok i plodonosan prijem orijentalne kulture i civilizacije.
Bosna u XVI vijeku zadobija punu teritorijalnu i ekonomsko-političku fizionomiju pokrajine Osmanskog carstva.Bosanski pašaluk(s kasnijim nazivom beglerbegluk,te ejalet) osnovan je 1580.godine.Prvo sjedište bilo je u Banjoj Luci do 1639.godine,zatim u Sarajevu do 1697.godine,u Travniku do 1850.godine,a potom opet u Sarajevu.
Turci su velikim feudalcima u Bosni priznali nasljedna prava na imanje,a vremenom su mnogi feudalci sebi izborili politički neovisni položaj,spram vezira-službenog predstavnika sultanove vlasti.
Upravna vlast organizovana je na nivou pašaluka(ejaleta),vilajeta,sandžaka(kajmakana),kadiluka(munderuka).Saglasno nivou upravne vlasti,razvijale su se određene funkcije,ulaganja u razvoj kulturnih,obrazovnih,vjerskih,zanatskih,stambenih i drugih objekata.Nova feudalna gospoda ili spahije na ustupljenim im posjedima grade održake i kule u kojima stanuju.Manja lena što ih novi gospodar sultan daje spahijama zovu se timari,a veći zijameti.Uživaoci ovih prava zovu se timarnici,a drugih zaimi.
Turci su po uzoru na istoimene ugarsko-hrvatske institucije osnivali kapetanije.Kapetanije su bile vojnički organizovane na određenom teritoriju,a sve službe bile su nasljedne.Radi funkcionisanja kapetanija gradili su se(ili koristile ranije srednjovjekovne) tvrđave(gradovi),kule i čardaci.Period Turske uprave karakteriše vrijeme njene moći od sjajnog perioda Sulejmana Veličanstvenog(1520-1566),do opadanja moći Osmanske imperije u svim područjima u drugoj polovini XIX vijeka.Za Bosnu u ovom periodu najznačajnije je povlačenje državnih granica na Savu,nakon turskog poraza pred Bečom.Ovim je Bosna stekla status pokrajine koja se dodiruje s „drugim svijetom“,svijetom Evrope,kršćanstva.
Osnovna privredna djelatnost u gradovima bila je zanatstvo i trgovina.Razvoju zanatstva i trgovine poklanjana je posebna pažnja.U Bosni,prema H.Kreševljakoviću,bio je 21 grad u kojem je obrtništvo bilo na takvom nivou da su radili i za izvoz.Veoma veliki broj zanata bio je razvijen,naročito u velikim centrima kao što su:Sarajevo,Banja Luka,Mostar i Travnik.Uzimajući u obzir i neke zanate koji su nastali kao tekovina kasnijih vremena,u Sarajevu je bilo 81 vrsta zanata.
Zanatstvo je imalo proizvodno-trgovački karakter,a obično su se u čaršijama(poslovnim centrima) formirale ulice koje su i nosile nazive po zanatskim djelatnostima.Tako npr. putnici već u XVI vijeku oduševljeno upoređuju Sarajevo s Damaskom,najljepšim gradom Istoka.Zapadnoevropski putnik,vitez Henrik Blumt,za vrijeme boravka u Sarajevu 1634.godine,dakle u doba kulminacije u razvoju čaršije i Sarajeva,navodi:“Na glavnom trgu i u pedeset ulica pokraj trga ima,valjda,šest ili sedam stotina dućana sa robom svake vrste.Trgovački dućani i zanatske radnje grupisani su strogo po cehovima-oni ih zovu „esnafi“,baš kao i u zapadnoj Evropi i kao što je donedavno bilo i u engleskim velikim gradovima“.
Zanatlije su bile organizovane u esnafe koji su se grupisali po sličnim zanatima,a ime su dobivali po najznačajnijem zanatu.Esnafske uredbe su precizno regulisale unutrašnji odnos među zanatlijama u esnafu,kao i odnos majstora prema kalfi i šegrtu.Bilo je pravilo da kalfa koji želi postati samostalni majstor mora dobiti dozvolu od ćehaje svog esnafa.
Uvoz i izvoz kontrolisao je carinik(baždar).Neki gradovi imali su više carina,a carina se davala u zakup,kao i drugi porezi.Novac se pozajmljivao,a kamate su iznosile 10%.Pozajmljivanje se tolerisalo,iako je islam zabranjivao kamate.Za zajam su korišteni jamci ili zalozi.
Dolazak Osmanlija u Bosnu nije prekinuo nijedan oblik dotadašnjeg duhovnog života,nego ga je bitno osvježio i obogatio.Osmanlije su donijele kulturni i duhovni život koji su baštinili od Arapa,Perzijanaca,Seldžuka,pa i Jevreja,tako da je duhovnost na ovim prostorima dobila neke nove vidove.Postojalo je nepisano pravilo u Čaršiji da se pomaže materijalno čaršilijama koji su pretrpjeli određene gubitke.Obično bi se oni iskupili na kahvi i diskretno ostavili novac za pomoć svom poznaniku,kako bi se on ponovo osposobio za svoju djelatnost.Ako je islam bio nosilac ideologije društva,nema primjera u historiji ovih gradova koji bi ukazivali na nekorektne odnose među esnaflijama,pa i građanima svih konfesija.
Mnogi ljudi porijeklom iz Bosne vinuli su se do najviših vojno-političkih časti i položaja u Turskoj,u intelektualnu elitu,a neki se formirali u vrhunske mislioce svoga vremena.Čuveni su mislioci i pjesnici iz ovog perioda:Mahir,Sabit,Hikmet,Derviš-paša Bajezidagić,Nerkesi Es-Saraji,Mezaki,Rušdi…Književnici i naučnici pisali su na četiri jezika:bosanskom,turskom,perzijskom i arapskom.
Za upravljanja vezira Topal Šerifa Osman-paše ukazuju se znaci prosvjetnog,kulturnog,ekonomskog i administrativnog prilagođavanja evropskim modelima života.Grade se prvi kvalitetniji putevi,provode telegrafske linije,otvaraju mogućnosti razvoja kapitalističke privrede i slično.
Izvor:Mehmed Bublin:BOSNA Tragovi postojanja i uništavanja;Sarajevo,Sejtarija 2012.
