Autor teksta: Prof. dr. Faruk Taslidža, Univerzitet “Džemal Bijedićˮ u Mostaru • Ilustracija: Azem Feriz
Ljubuški čini sastavni dio historije bosanskohercegovačkih srednjovjekovnih naselja (Ковачевић-Којић, Градска насеља, 115). Osnovana je pretpostavka da je njegovu izgradnju inicirao herceg Stjepan Vukčić Kosača, 1435–1466. (Ћирковић, Херцег Стефан Вукчић-Косача; Konjhodžić, Kronika o ljubuškom kraju, 42). Nedugo nakon sloma bosanske kraljevine (1463) i Ljubuški se (s okolinom) našao u sastavu Osmanske Države. Ta se tranzicija vlasti dogodila prije popisa Hercegovačkog sandžaka iz 1475/77. godine, u kojem je Ljubuški evidentiran kao selo sa samo sedam kuća. Isti izvor navodi tadašnje posadnike ljubuške tvrđave, među kojima je i jedan vjerski službenik (imam). Prema tome, u Ljubuškom je (tj. u njegovoj tvrđavi) već u drugoj polovini 15. stoljeća postojao islamski sakralni objekat, mesdžid (Aličić, Poimenični popis, 398). Na prostoru zapadno od rijeke Neretve Osmanlije se definitivno učvršćuju tokom prve polovine 16. stoljeća (Zlatar, Gazi Husrev-beg, 56).
U takvim okolnostima u Hercegovini nastupa duže razdoblje mira i sigurnosti koje je, pored ostalog, označeno i procesom prihvatanja islama od strane domaćeg stanovništva. Tada započinje i značajnije naseljavanje prirodnog platoa neposredno ispod ljubuške tvrđave. Tu je (oko 250 metara od tvrđave) ljubuški dizdar Nesuh-aga Vučijak(ović) 1558/59. godine na vakufskom principu dao izgraditi džamiju sa mektebom (Čar Drnda, Nastanak Mostara, 278-280). Džamija je zidana tesanim kamenom i prekrivena četverostrešnim krovom. Uz njen desni zid (na zapadnom uglu) podignuta je i kamena munara oktogonog oblika visine 12 metara. Manja parcela u neposrednoj blizini od samog početka korištena je kao mezarište (harem). Iz teksta Nesuh-agine vakufname saznajemo da je vakif za izdržavanje svojih zadužbina (u Ljubuškom i Mostaru) namijenio priličnu sumu novca (123.000 dirhema), zatim 23 dućana (u mostarskoj čaršiji), te i dvije mlinice (na Radobolji i Studenici). Prvi i doživotni imam i hatib Nesuh-agine džamije u Ljubuškom postao je Mevlana Muslihudin hodža, u to vrijeme sigurno glavni duhovni autoritet mlade muslimanske zajednice u Ljubuškom (“Vakufnama Nesuh-age Vučjaka”, 145-149; Hasandedić, Muslimanska baština, 104). Godine 1585. u Ljubuškom je živjelo 30 muslimanskih domaćinstava (Aličić, Opširni katastarski popis, 370-372).
Od početka 17. stoljeća urbano središte Ljubuškog sa brda Buturovice (350 mnv) postepeno se pomjeralo u nižu zonu – dio današnjeg Starog grada (Gožulj), gdje je formirana čaršija s javnim institucijama. Tako je Nesuh-agina zadužbina počela gubiti na značaju, jer se život sa uzvišenja polahko “preseljavaoˮ na pitomu, vodom bogatu padinu, gdje su nastale mahale (s novim džamijama) karakterističnog orijentalnog tipa. Međutim, započeti razvojni procesi ubrzo su prekinuti serijom osmansko-mletačkih ratova koji su obilježili veći dio 17. stoljeća. Pritom, u više navrata stradao je i Ljubuški. U jednom poratnom popisu iz 1701. godine Nesuh-agina džamija označena je kao devastiran objekat kojem je potrebna sanacija (Hafizović, 197). Usljed zuba vremena, ali i elementarnih nepogoda, građevinske intervencije na istoj džamiji zasigurno su bile potrebne i tokom 18. stoljeća.
Posljednja, temeljita opravka Nesuh-agine džamije izvršena je za vrijeme austrougarske uprave u našoj zemlji (1891) i koštala je 264 forinte. U to doba Ljubuški se modernizirao i prostorno širio u samu ravnicu, na obodu Ljubuškog polja. U staroj gradskoj jezgri (pogotovo kućama podno tvrđave) broj stanovnika kontinuirano se smanjivao. Ipak, Nesuh-agina džamija i dalje je prkosila vremenu. Sve do 1929. godine u njoj su obavljane (određene) islamske molitve (namazi). Ponosno je stajala i tokom četvrte decenije 20. stoljeća. A onda, u vihoru Drugog svjetskog rata Nesuh-aginu džamiju oskrnavila je i devastirala okupaciona italijanska vojska. Pri njenom povlačenju (1943) otuđen je i džamijski tarih (na arapskom jeziku) koji je završio u vrtu jedne vile (La Casarella) u italijanskom gradu Ravellu. Odmah nakon Drugog svjetskog rata Ljubušaci su od novih socijalističkih organa vlasti tražili da se od italijanske vlade zahtijeva restitucija otetog tariha, međutim to se nije dogodilo (Mujić, Prilozi, 191-202). Slijedila je zatim era socijalističke Jugoslavije (1945–1992) tokom koje je Nesuh-agina džamija bila potpuno zanemarena i prepuštena dodatnom uništavanju.
Nakon demokratskih društvenih promjena, a onda i okončanja agresije na državu Bosnu i Hercegovinu (1992–1995), počeo se donekle u pozitivnom smislu mijenjati opći odnos prema kulturno-historijskom naslijeđu iz osmanskog doba. U tom smislu, za svaku pohvalu bila je Odluka nadležnih organa iz 2003. godine kojom je Nesuh-agina džamija (s mezarjem) u sklopu Graditeljske cjeline Stari grad Ljubuški proglašena nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Osim toga, u posljednje vrijeme s velikim zadovoljstvom svjedočili smo i opsežnim konzervatorsko-restauratorskim radovima koji su izvođeni na ljubuškim kulama i bedemima. Zahtjevan je to posao na koji je uz podršku EU fondova do kraja ljeta 2022. godine utrošeno blizu 2 miliona konvertibilnih maraka. Raduju vijesti da će se taj generacijski projekat općine Ljubuški uskoro nastaviti. Nadamo se da će tom prilikom konačno biti izvršena i obnova obližnje Nesuh-agine džamije, na koju se čeka gotovo 75 godina. Ovaj zaboravljeni spomenički dragulj iz davnog 16. stoljeća to sigurno zaslužuje.
Literatura:
- Aličić, S. Ahmed (1985), Poimenični popis sandžaka vilajeta Hercegovina, Sarajevo.
- Čar Drnda, Hatidža (2014), Nastanak Mostara, njegov urbani i demografski razvoj do kraja 16. stoljeća, Sarajevo.
- Ћирковић, Сима (1964), Херцег Стефан Вукчић-Косача и његово доба, Београд. Hafizović, Fazileta (2016), Popis sela i zemlje sandžaka Krka, Klis i Hercegovina oslobođenih od Mletačke republike 1701. godine, BOA TTD 861, Zagreb-Sarajevo.
- Hasandedić, Hivzija (1999), Muslimanska baština Bošnjaka II, Mostar.
- Konjhodžić, Mahmud (1974), Kronika o ljubuškom kraju, knjiga prva, Ljubuški.
- Ковачевић-Којић, Десанка (1978), Градска насеља средњовјековне босанске државе, Сарајево.
- Mujić, Muhamed, “Arapski epigraf iz Ravella potječe iz Ljubuškogˮ, Prilozi za orijentalnu filologiju, 22-23, Sarajevo, 1972.
- Zlatar, Behija (2010), Gazi Husrev-beg, Sarajevo.
- Vakufnama Nesuh-age Vučjaka, u: Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV i XVI vijek), Sarajevo, 1985.
- http://old.kons.gov.ba/main.php?id_struct=6&lang=1&action=view&id=1844
Bosnianexperience.com
Prijedlog: Smail Špago
