Dizdar tvrđave Ljubuški, potonji mostarski vakif Nesuh-aga Vučijaković sin Abdullahov,sagradio je 966,odnosno1558/1559. godine u blizini ljubuške tvrđave džamiju. Ona se izrijekom spominje i u njegovoj vakufnami,koja je potvrđena krajem džumadel-evvela 972.odnosno između 25.12.1564. i 3.01. 1565.godine.
Nad ulazom u džamiju,stajala je kamena ploča na kojoj je bio uklesan natpis pisan u prozi na arapskom jeziku. Tekst napisan na bosanskom jeziku glasi:
Ovu časnu džamiju i uzvišenu bogomolju,
U smislu naredjenja Uzvišenog Allaha:
Allahove bogomolje podižu samo…
Sagradio je dobrotvor dizdar Nesuh,sin Abdullaha.
966
Ploču s natpisom sa džamije je prilikom povlačenja iz Ljubuškog u II svjetskom ratu skinuo jedan italijanski vojnik i odnio u Italiju.(Mujić,A.M:Arapski epigraf iz Ravella potiče izLjubuškog,(201). Ploča je postavljena u vrt vile La Casarella u Ravellu (Italija). Natpis je na bosanski jezik preveo Muhamed Mujić i objavio u radu:Arapski epigraf iz Ravele potiče iz Ljubuškog(191-222).
Od početka XVI stoljeća do kraja osmanske vladavine,sagrađene su još četiri džamije i musalla,kao otvoreno molitveno mjesto.
1)Džamija i medresa uz džamiju u Ljubuškom naselju Žabljak:
Sagrađena je polovinom XVIII stoljeća,a njen vakif je hadži Muhammed,sin Sinanov.Građena je od tesanog kamena,dimenzija 10×8 m .Imala je kamenu munaru visoku 15 m.
2).Džamija u mahali Gožulj,sagrađena prije 1843.godine.Ne zna se ko je bio njen vakif,a ne zna se ni kada je porušena.
U istoj mahali, prilozima džematlija, sagrađena je 1869. nova džamija od tesanog kamena,unutrašnjih razmjera 7×7 m.To se vidi iz natpisa na jednoj kamenoj ploči poviše mihraba. Imala je drvenu munaru.
3).Krehića džamija u mahali Prilaz,koju je uz pomoć mještana sagradio Mehmed Emin ef.Krehić sin Alijin 1864.godine. Natpis je bio uklesan u ploču iznad ulaznih vrata. Građena je odlomljenog kamena, promjera 7×5 m, a bila je bez munare i mimbere.
4).Džamija u mahali Pobrišće:S agrađenaje 1870.godine prilozima džematlija. Građena je od slabog materijala,a bila je bez munare.
MUSALLA
Musalla se nalazila u mahali Gožulj.Bila je jedna od četiri musalle na području Muftijstva (Mostar,Konjic,Livno i Prozor). O njenom se vakifu ništa ne zna. Bila je promjera 20×10 m .Imala je mihrab i mimberu.Ovdje je priređivan ispraćaj hodočasnika prilikom polaska na hadž u Meku i doček hadžija nakon njihovog povratka,pa je služila i kao hadžijska sofa.
VITINA
Oko godine gradnje džamije u Vitini postoji dvoumlje.Muhamed Mujić je mišljenja da je sagrađena na početku osmanske vladavine i da je bila potkupolna,što zasniva navodom da je iznad njenih ulaznih vrata stajao tarih(natpis) na kojemu je bilo uklesano da je 1273.odnosno 1858.godine obnovljena.Za razliku od Mujića,Kasim Gujić navodi da je sagrađena 1275,odnosno 1858.godine i da je njen vakif Ali-beg Kapetanović,sin posljednjeg ljubuškog kapetana Sulejman-bega.Do ovog zaključka Gujić je došao,vjerovatno,na osnovu činjenice da je džamija izdržavana od prihoda Kapetanovića vakufa i da je Ali-beg sahranjen kod džamije.Budući da je umro iste godine kada je džamija i sagrađena i da je manje vjerovatno da bi gradio džamiju u posljednjoj godini života,Mujićev navod o vremenu gradnje džamije može se prihvatiti kao vjerodostojniji.
MEKTEBI
1.Mekteb Nesuh-age Vučijakovića
Podignut je neposredno uz njegovu džamiju s ciljem da se u njemu muslimanska djeca podučavaju osnovnim načelima islama.U njegovoj vakufnami vakif je odredio da se mualimu daje dnevna plaća od dva dirhema dnevno,a jedan dirhem dnevno davat će mu se za svakodnevno učenje jednog džuza iz Kur'ana za dušu božjeg poslanika Muhammeda a.s..Mualimsku dužnost u mektebu redovno je obavljao imam Nesuh-agine džamije.
2.Mekteb hadži Muhammeda sina Sinanana Žabljaku:Vakif je sagradio zgradu za mekteb preko puta džamije,a mualimsku dužnost je obavljao imam njegove džamije.
3.Mekteb na Gožulju:Zgrada mekteba nalazila se u dvorištu džamije,ali se ne zna ko je njegov vakif,kao ni istoimene džamije.Mualimsku dužnost obavljao je imam istoimene džamije.
Pored tri sibjan mekteba,otvorene su dva mekteba iptidfaije.Prvi mješoviti otvoren je 1896.godine,a radio je u za njega posebno izgrađenoj zgradi na Gožulju.Novčanu pomoć za njegovo otvaranje dala je Zemaljska vlada.
Nastojanjem muderisa ljubuške medrese Muhamed ef.Ibrulja, u Ljubuškom je 1897. godine otvoren i ženski mekteb iptidaija.
MEDRESE
Do osnivanja medrese u Ljubuškom,Ljubušaci su pohađali medrese u Mostaru i Početelju.
Medresa je otvorena prije1847.godine.To se moglo saznati iz bilješke na kraju prijevoda jednog rukopisa,za koji je navedeno da ga je prepisao softa te medrese Halil Hrle,rodom iz Stoca,kao jedan od njenih prvih polaznika.Učio je pred muderisom hadži Mehmed ef.Krehićem,koji je,vjerovatno,bio osnivač i prvi muderis medrese.
Medresa se prvi put spominje u Salnami Bosanskog vilajeta za 1290/1291,odnosno 1873/1874.godine.Prikazana je na fotosnimku zajedno sa džamijom.
Posljednji muderis u medresi bio je Muhammed ef.Ibrulj. Kad je on umro 1900. godine, medresa je prestala sa radom.
Priredio: Kemal Mahić