Komunisti nisu imali nikakvo naročito uporište u Mrkonjić-Gradu.Stari naziv Varcar-Vakuf nakon ujedinjenja Jugoslavije promijenjen je u u Mrkonjić-Grad po Petru Mrkonjiću, što je bilo nom de guerre budućeg jugoslavenskog kralja Petra tokom ustanka sedamdesetih godina 19. Stoljeća. Na početku rata grad nije imao organizaciju KPJ i bio je leglo četnika.Partizanski izvještaj iz septembra 1942. godine grad opisuje kao „ustaško-četnički centar odakle se širi otrovna propaganda masama u ovim dijelovima“.Mladi partizan Mirko Kovačević- od oca Srbina i majke Hrvatice, autor pjesme „Po šumama i gorama naše Bosne ponosne“- poginuo je u borbi u Mrkonjić-Gradu u septembru 1941. godine,navodno zbog četničke izdaje. Godinu kasnije, dok su CK i Vrhovni štab boravili u Bihaću, ovo područje ostalo je slaba karika partizanske države, a delegat CK iz Mrkonjića izvještavao je da su“ u mrkonjićkom srezu organizirani seoski i općinski odbori, ali su u 90% slučajeva četnički elementi u njima.“ Malo je ljudi iz ovog kraja otišlo u partizane,organizacija KPJ bila je slaba, a četnici su ostali aktivni u pozadini.
Politici saradnje s ustašama, koju je u Mrkonjić-Gradu vodio četnički vojvoda Uroš Drenović, protivio se dio srpskog javnog mnijenja. Umjereni režim NDH-ovog sreskog predstojnika Marka Jungića kritizirao je ustaše i stao u zaštitu Jevreja i komunista. Komunistička struja u Mrkonjić-Gradu bila je aktivna od proljeća 1942.godine.Gradsko muslimansko stanovništvo s blagonaklonošću je gledalo na partizane zbog njihovog korektnog odnosa prema civilnom stanovništvu.Uprkos tome što su komunisti krajem godine grad i dalje posmatrali kao „četničko žarište ne samo u našem okrugu, nego može se reći u čitavoj Krajini“, do preokreta je došlo nakon oslobođenja grada u avgustu 1943. godine,kada je srpsko stanovništvo u Mrkonjić-Gradu i njegovoj okolici konačno počelo prihvatati partizanski pokret i pružati mu potporu.Međutim, Okružni komitet KPJ za Ključ i Mrkonjić-Grad žalio se u novembru na partizansko ponašanje u ovoj regiji.
„Drugovi iz vojnih jedinica su u mnogo slučajeva polazili sa stanovišta da je ovaj kraj četnički, nepopravljiv i da se sa njim može i mora samo na silu i bajonetom postupati, lomeći pri tom liniju naše Partije i odgoneći u neprijateljski tabor i nama sklon narod“
Mrkonjić-Grad je uprkos svemu ipak na kraju, kao strateški sigurna partizanska baza, postao mjesto održavanja Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a.
Krajiški komunisti su u Mrkonjić-Gradu 26.septembra održali izbore za oblasne delegate za zasjedanje AVNOJ-a, kao i vlastiti oblasni NOO pod predsjedavanjem banjalučkog industrijalca Dušana Ivezića. I jedni i drugi ponovo su pozvani da dođu u grad 25. Novembra, zajedno s članovima okružnih NOO, nekim članovima sreskih odbora i drugim uglednim pojedincima čije su prisustvo komunisti smatrali poželjnim.Ova donekle neformalna skupština partizanskih predstavnika i simpatizera „izabrala“ je predstavnike Bosanske krajine na zasjedanju ZAVNOBiH-a.Komunisti su, naravno, „vodili“ izbore i odlučili ishod, ali je vjerovatno da su izabrani delegati istinski predstavljali, ako ne narodnu volju Bosanske krajine, onda barem dio stanovništva te oblasti koji je podržavao partizane.
I zaista, delegti koji su se sakupili u Mrkonjić-Gradu na zasjedanju ZAVNOBiH-a 25. Novembra 1943. godine nisu predstavljali bosansko-hercegovačkio stanovništvo u cjelini, ali su bili istinski odraz onog dijela stanovništva koji je podržavao partizane.Među njima su bili i komunisti, ali i drugi ljudi ugledni u svojim sredinama.Namjera je bila da delegati budu ljudi iz svih segmenata javnog života.Ipak, ne postoje tačni podaci o tome koliko delegata su bili komunisti, a koliko ostali.
Delegati ZAVNOBiH-a bili su sudije,advokati,učitelji,studenti,profesori, trgovci,službenici, seljaci, radnici, partizanski komandanti,, ugledni komunisti i članovi NOO.Među predstavnicima prijeratnih političkih partija bili su:Bogomir Brajković, Jure Begić, Ante Kamenjašević, Jure Mukulič, Aleksandar Preko i Niko Tolo iz HSS; Ismet Bektašević i Sulejman Dizdar iz JMO;Simo Eraković,Milan Guteša,Mujo Hodžič,Andrija Marković i Miloš Škorić iz Saveza zemljoradnika,Ljubo Peleš iz Demokratske stranke te Vojislav Kecmanović i Svetozar Vejnović iz Samostalne demokratske stranke.Među bivšim zapovjednicima kolaboracionističkih vojnih jedinica bili su bivši četnički vojvoda Pero Đukanović,bivši domobranski pukovnik Sulejman Filipović, kao i bivše oficiri DOMDO-u Osman Gruhonjić i Omer Gluhić.Među ostalim delegatima bili su članovi Gajreta Hamdija Ćemerlić i Muhamed Sudžuka,banjalučki industrijalac Dušan Ivezić;svećenici Krsto Bijeljac, Novak Mastilović, Savo Savić;imam Halil Hadžisarajlić, hadži Mehmed Mujkić i Omer Maksumić; pjesnici Branko Ćopić i Skender Kulenović.
Uvodnim dijelom skupštine predsjedavao je Dušan Ivezić.Izabrano je Počasno predsjedništvo u kojem su bili:počasno Josif Staljin,Winston Churchill, Franklin D.Roosevelt, te Ivan Ribar(Predsjednik AVNOJ-a,Vladimir Nazor(Predsjednik ZAVNO Jugoslavije) i Josip Vidmar(lider OF Slovenije.Potom je uslijedio izbor Radnog predsjedništva na čijem čelu je bio Vojislav Kecmanović,a izabrana su dva sekretara i Verifikacijska komisija.
Uvodne govore održali su istaknuti pripadnici partizanskog pokreta:načelnik Vrhovnog štaba NOV i POJ Arso Jovanović,predsjednik AVNOJ-a Ivan Ribar, sekretar PK Đuro Pucar,predstavnici ženskih i omladinskih organizacija NOP-a iz Hrvatske,Slovenije i Srbije.Jovanović je u svom govoru istakao da „sve važnije odluke o operacijama naše vojske donio je naš Vrhovni Komandant drug Tito na tlu Bosne i Hercegovine“ i da je „Bosna i Hercegovina pružila primjer borbenog jedinstva svim južnoslavenskim narodima“.Ribar je govorio o tome kako su razni ugnjetači podjarmljivali Bosnu i Hercegovinu,ističući da je:
„Politika Osmanlija,Beča,Pešte i Berlina, a kasnije i politika protunarodnih režima u staroj Jugoslaviji,razdvajala i zavađala Srbe,Hrvate i Muslimane u Bosni i Hercegovini,dok je NOP stvorio od Bosne i Hercegovine primjer borbenog jedinstva i bratstva svim našim narodima…“
Izvor:Marko Attila Hoare:Bosanski Muslimani u Drugom svjetskom ratu;Sarajevo,Zenica 2019.
Izbor:Kemal Mahić
