Za vrijeme mletačko-osmanskih ratova u periodu od 1645.do 1718.godine,Mlečani su
više puta pokušali da osvoje ljubušku tvrđavu,ali im to nikada nije uspjelo.Čini se
da nisu mogli doprijeti ni do njenih zidina o čemu svjedoči nedirnuta džamija
Nesuh-age Vučjaka ,locirana nedaleko od tvrđave,podignuta 1558.-1559.godine.
Pogrešno je ovu osmansku tvrđavu poistovjećivati sa kulom “Hercegušom”.Kula
hercegova je samo jedan dio osmanske tvrđave,koja se sa još četiri kule i drugim
namjenskim objektima prostire na površini od preko 3.000 m2.Izgrađena je prije
1554.godine ,jer se kao kala (tvrđava) spomnje u vakufnamama Ćejvan-ćehaje,sina
Abdurahmana 1554.i 1558.godine i u vakufnami njenog dizdara Nesuh-age Vučjaka
1564.-1565.godine.
Ljubuška tvrđava 1909.L.H.Fischer.
U toku 1767.godine na tvrđavi su se izvodili neki radovi,da li građenje novih
objekata ili popravke,ne zna se.Fermanom od 17.10.1170. (8.marta 1767.godine)
upućeno je u ljubušku tvrđavu 20 dunđera iz Mostara,tada čuvenih zidara,klesara i
tesara.Oko tvrđave stoljećima se razvijalo malo naselje.Sigurno se zna da su sve do
1883.godine uz tvrđavu postojale dvije mahale:Kala (<Grad>) i Veraj Kala
(<Zagrađe>).Grad Ljubuški se razvijao i kao tvrđava i kao kasaba,zavisno od okolnosti.Kad su
Vrgorac i Imotski pali u mletačke ruke,grad je funkcionirao kao jaka tvrđava na
serhatu ( granici ).U mirna vremena,bez mletačkih napada i četovanja,a ona su bila
obično kratka i ne tako česta,u gradu su cvjetali zanati i trgovina,gradile su se
kuće i postepeno nastajale nove mahale.Za vrijeme Osmanlija,ratnika i osvajača,ljubuška tvrđava je stoljećima bila
strateški važna tačka pri osvajanju prema zapadu.Kasnije je granica stalno pomicana
prema istoku do mira u Požarevcu 1718.godine i konačnog razgraničenja
1721.godine.Tada utvrđena hercegovačko-dalmatinska granica ostala je nepromijenjena
do danas.Od 1718.godine kada je bila na vrhuncu svoje moći do reformi
1835.godine,kada su su ukinuti položaji dizdara i kapetana,kasnije,sve do
1878.godine,tvrđava je,iako pogranična,postepeno gubila strateško značenje.O ljubuškoj tvrđavi fra Petar Bakula 1867.godine piše:”.Na vrlo krševitom vrhu brežuljka nad gradom odskače tvrđava solidne građe s
nepravilnim kulama.Tu su tvrđavu Turci više puta popravljali i povećavali,ali se
dobro vidi njezin stari izgled.U njoj je kula s radionicom zvana Herceguša.Stoga se
drži da ju je sagradio Herceg Stjepan.Položaj utvrde je strateški važan,ali se čini
da se Turci malo o tom brinu,kad u cijeloj dosta prostranoj utvrdi čuvaju pet malih
topova “.Kad su austrijski vojnici zauzeli tvrđavu 1878.godine i na njoj razvili carsku
zastavu,razoružali su oko 160 vojnika i preuzeli svega dva topa,147 pušaka i
municiju.Upravo kada je imala malu posadu,slabo naoružanje i bila prepuštena zubu vremena
,posjetio ju je 1831.godine ,kao vojni kontrolor, sarajevski muftija i pjesnik
Muhamed Šakir Muidović.I pored toga što je njen prkosni dugovječni život bio na
zalasku,tvrđava je na pjesnika ostavila silan dojam.U 11 distihova on ističe njenu
grandioznost,dobru građevnu osmišljenost i ljepotu.Tekst kaside ostao je zapisan u
21.svesci rukopisa Muhameda Enverije Kadića i čuva se u Gazi-Husrev-begovoj
biblioteci u Sarajevu.Tekst prvog dijela kaside na turskom i našem jeziku,u prevodu turkologa,hafiza,mr
Adnana Kadrića glasi:1) Merz-i Bosna Sancagi Herseke dâhil bir hisârSirti yalçin kaya üstünde olmuş ustuvârU zemlji Bosni, Hercegovini jedna tvrđava pripada
Što učvrsti se na litici strmih, uspravnih grebenova
2) Nâm-i nâmisi Lubuşka kala-i hisn-i hasînAşiyân mürg-i ‘anka burci seratân medârIme njezino je dobro utvrđena ljubuška tvrđavaGnijezdo Anke ptice, njezina zvijezda povratnik Raka
3) Misli serhadlarada yokdur gibta fermâ-kuh-qâfBurc u bârusine saqf olmuş felek-i dîhîm dârSlične u krajištima nema Kuh planine koja na čežnju primorava
Zvjezdanom zaklonu zidova, kruna kuće nebeske krovom je postala4) Rif'atile benzer ol ruyîn hisâr-i canfezâKala-i Efrasiyâba ‘âlem içre nâmdârPo visini se svojoj poredi ta bronzana utvrda što dušu razgovaraSa utvrdom Efrasijaba što je cijelome svijetu dobro znana5) Birbirine girmiş üçi qat qala mânend felekQala-i Hersek guya qala-i IsfendiyârMeđu njih se kao treća uvrštava, utvrda što na nebesa podsjeća
Utvrda Herceg-kala, poput utvrde slavnoga Isfendijara6) Seyirdim dîvârina hayrân mimâr-i felekKüngüri bâlâsi hem hayrâti her hardagârOčaran je zidovima oko nasipa taj nebo-neimar iskusniIznad su dugi vrhovi, sve dobročinstva svakojake umjetnosti7) Taş içinde oyma vardir iki hemrenc vesî'Herbirisi dopdolu âb-i lezîz haqq-i şekuvârU kamenu uklesano stoji, dvoje u istoj raširenoj bojiOboje do vrha puno vodom slasnom istine Onog što blagodaran je
8) Içine tir-i nazar mümkin degil kilsun vuluciVaz'ina hayrân onun zâtu-l-buruc bîqarârNemoguće je strjelici pogleda ući, prodrijeti do njezinih nutrinaNjegovom postavljanju neodlučno se čudi nebo ukrašeno zvjezdama
9) Lâne-i ashâb-i şehbâz gazâ ehl-i ribâtLîk atyâr u gâdir melce-i şîr ü şirârGnijezdo prijatelja u borbi viđenih, ljudi tekijeAli, i ptice varljivih, utočište hrabrih i zlokobnih10) Matrah inzâr sahrâ bir cihetde bâg u râgNazir sinnevr-i efrenci aduvv bed-tebârOdmjerenim pogledom iščekivanja, travnjak na pustoj strani
Nadglednik,mačka franačka, neprijatelj prokleti hoće sve da sravni11) Intihâi serhad-i islâma sedd olmuş qaviSedd-i Iskender gibi hem merci’-i şuc'ân-i şi'ârZa posljednje krajište islama ona brana posta što osnažiKao ustava Iskenderova i krajnje mjesto ideala odvažnih.Tekst kaside pisan je posebnim stilom.Neki stihovi,nejasni,pomalo zagonetni traže
dodatna objašnjenja koje autor ovih redaka,zbog svog skromnog znanja,nije mogao
pružiti.Mitski junaci Efrasijab i Isfendijar su istaknute ličnosti u epu ” Šahnama “
najvećeg perzijskog pjesnika Firdusija.Halid Sadiković