KOMSIJA ZA OCUVANJE NACIONALNIH SPOMENIKA-STARI GRAD LJUBUSKI JE DONIJELA:                                                                                        

O D L U K U

I

           Graditeljska cjelina – Stari grad Ljubuški u Ljubuškom proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalnispomeniksenalazinalokacijikojaobuhvatak.č. 2668 (staripredmjer 71/102), k.č. 2669, (71/34 staripredmjer), k.o. Ljubuški, opštinaLjubuški, FederacijaBosneiHercegovine, BosnaiHercegovina.

Nacionalni spomenik čini Stari grad Ljubuški, džamija i Mezarje “Hasan u docima”.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02 i 27/02).

II

III

            Uciljutrajnezaštitenacionalnogspomenikautvrđujesesljedeće: 

I zona zaštite obuhvata prostor definisan u tački I stav 2. ove odluke.

             U ovoj zoni sprovode se sljedeće mjere zaštite:

– dozvoljeni su samo istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi , uključujući i one koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručno nadziranje nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine ;

            – nije dozvoljena nikakva izgradnja, sječa šume, niti izvođenje radova koji bi mogli da utiču na izmjenu područja, kao ni postavljanje privremenih objekata ili stalnih struktura čija svrha nije isključivo zaštita i prezentacija nacionalnog spomenika;

            – nije dozvoljeno razaranje ruševina i odnošenje klesanog kamenja sa njih;

      – zabranjeno je odlaganje svih vrsta otpada;

      – prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti;

      – prostor  može da se koristi u edukativne i kulturne svrhe.

            Posebno treba da se obezbijedi sprovođenje sljedećih mjera:

            Stari grad Ljubuški

            -čišćenje zidova od rastinja koje predstavlja opasnost za strukturu spomenika,

            -konzervaciju postojećeg stanja bedema i kula starog grada,

            -izvršiti konstruktivnu sanaciju i konsolidaciju oštećenih zidova, kruništa kula i  bedema,

            -svi obrušeni kameni fragmenti zidova biće registrovani, snimljeni i ponovo ugrađeni na izvorno mjesto,

            – fragmente koji se zbog visokog stepena oštećenja ne mogu da ugrade,  na odgovarajući način prezentovati u sklopu graditeljske cjeline;

            Džamija i mezarje

            -izvršiti rasčišćavanje unutrašnjosti objekta džamije,

            -izvršiti konzervaciju postojećeg stanja zidova,

            -sanirati nišane u mezarju.

                  II zona zaštite obuhvata okolne parcele 2670, 2671, 2639 i to njihov dio 100 m udaljen od I zone zaštite. U ovoj zoni sprovode se sljedeće mjere zaštite:

       -dozvoljena je obnova stambenih objekata koji su postojali prije 1992. godine i izgradnja novih uz poštovanje uslova maksimalne spratnosti P+1 (6,5 m visine do krovnog vijenca), maksimalnih horizontalnih gabarita 12X10 m,

       -nije dozvoljeno vršenje bilo kakvih radova koji narušavaju prirodni ambijent i graditeljsku cjelinu, raznošenje ruševina kamenih objekata, odlaganje otpada , kao ni postavljanje privremenih ili stalnih struktura koje zagrađuju vizure prema nacionalnom spomeniku.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno – planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

 

V

O b r a z l o ž e n j e

 

I – UVOD

           NaosnovuZakonaoprovedbiodlukaKomisijezaočuvanjenacionalnihspomenika, uspostavljenepremaAneksu 8. OpštegokvirnogsporazumazamiruBosniiHercegovini, člana 2, stava 1, “nacionalnispomenik” jedobrokojejeKomisijazaočuvanjenacinalnihspomenika  proglasilanacionalnimspomenikomuskladusa čl. ViVIAneksa 8., OpštegokvirnogsporazumazamiruBosniiHercegovini, kaoidobraupisananaPrivremenulistunacionalnihspomenikaBosneiHercegovine («SlužbeniglasnikBiH», broj 33/02), svedokKomisijanedonesekonačnuodlukuonjihovomstatusu, aza štanepostojivremenskoograničenjeibezobziradalijezadotičnodobropodnesenzahtjev.

         Komisijajenasjedniciodržanojod 01. do 02. jula 1999. godinedonijelaodlukuostavljanjugraditeljskecjelineStarigradLjubuški, uLjubuškom, opštinaLjubuškinaPrivremenulistunacionalnihspomenika, podrednimbrojem 358. U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V, stav 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

            U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

•          dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra
•          podatkesadašnjemstanjuinamjenidobra, uključujućiiifotografije, podatkeštećenjimautokurata, podatkeintervencijamanarestauracijiilidrugojvrstiradovanadobru, itd.,
•          istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

     (kopiju katastarskog plana i zemljišnoknjižni izvadak),

     

      Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je

sljedeće:

1.   Podaci o dobru

Lokacija

            Grad Ljubuški se nalazi na istaknutom vrhu krševitog lanca brda Buturovice,  koje se nalazi na istočnom kraju Ljubuškog polja. Grad je podignut na čvrstom, krševitom položaju, na 396 m nadmorske visine. U periodu poslije rata 1992.-1995.godine, probijen je makadamski put skoro  do podnožja grada.

Istorijski podaci

–Prvoseuistorijskimdokumentima 1444. godine  javljapodgrađeLjubuškoggradaiunjemulokalnacrkva, beznavodakomejeposvećena. 1444. godine  GojislavOrlović, zvaniPetanović, oporučnoostavljadionovcazacrkvuuLjubuškom  (22.februar, 1444.) Iste godine je Radojko Dobrovoević dao 6 perpera crkvi u Ljubuškom za pomen na misi sv. Đorđa (Kovačević-Kojić 1978, 115; Tošić, 1987, 31,  nap. 177, 249, nap. 125).

-U XV vijeku u drijevskoj carini su izdvajali so za potrebe franjevaca, između ostalog i u Ljubuškom (Tošić, 1987, 197, 204, nap.50). 

-1452. godine prvi pomen Starog grada Ljubuški je u vezi sa borbama između hercega Stjepana i sinova, knezova Vladislava i Vlatka. Gradnja grada se veže za hercega Stjepana Vukčića Kosaču.  Pomenute godine knez Vladislav je prešao na stranu Dubrovačke republike u ratu protiv oca. Herceg Stjepan se sklonio u tvrđavu u Ljubuškom. Vladislav je te godine pokušao oteti grad Ljubuški od oca, ali ga nije uspio osvojiti. Iste godine i kralj Tomaš se kreće oko Ljubuškog. Do 1463. godine držao ga je Vlatko Hercegović (Ćirković, 1964, 176, 182).

-Tek se 1454. godine  pominje  u povelji aragonskog kralja Alfonsa V kao civitas Lublano. Čudno je da se ne pominje u poveljama iz 1444. i 1448. godine, obzirom da je u sve tri navedene povelje popis dobara unutar hercegove teritorije, te se pretpostavlja da je negdje u tom periodu i građen, mada nije isključeno da je sagrađen 1452. godine ili ranije (Dinić, 1978,  248; Vego 1957, 71).

-1463. godine  Ljubuški prvi put osvajaju Osmanlije. Drže ga svega mjesec dana, (juni-juli) jer su se morali povući radi nedovoljne snabdjevenosti vojske, tako da je  knez Vlaktko brzo vratio grad pod svoju vlast.

-Između 1468…i 1477. godine Osmanlije su definitivno osvojile Ljubuški. Već 1477. godine predstavlja  pograničnu utvrdu sa jakom posadom. Neki član posade držao je sela koja je prije držao drinski kadija, između ostalog i selo Ljubuški, očito podgrađe koje datuje još iz srednjeg vijeka.

-1477. godine grad  Ljubuški se pominje  u defteru hercegovačkog sandžaka. 1475.-1477. godine-prema tom popisu nahija Ljubuški tada pripada drinskom kadiluku. (Tošić, 1987, 178; Šabanović, 1982, 46, 160).

-1503. godine Ljubuški se pominje u ugovoru između Turske i Ugarske, kao jedan od pograničnih gradova koji ostaje pod osmanskom vlašću (Pašalić, 1982, 93). 

-U vafuknami (zakladnici) Nesuh-age Vučjakovića pisanoj u februaru 1565. godine, grad se pominje kao k'ala (tvrđava). Nesuh-aga je u gradu podigao džamiju.

-1633. godine spominje se Ljubuški kao samostalan kadiluk. Do tada pripadala je teritorija Ljubuškog kadiluku Gabeli. Od 1717. godine, kada Osmanlije gube dio teritorija kadiluka imotskog, od preostalih teritorija ovog kadiluka osniva se kadiluk Imotska Bekija sa sjedištem u Ljubuškom.

-U XVIII vijeku postoje nahija Ljubuški u istoimenom kadiluku, a osnovana je i istoimena kapetanija.

-1767. godine majstori iz Mostara vršili su  popravke na tvrđavi.

-Tvrđava je napuštena 1835.godine (Kapidžić-Kreševljaković, 1954, 13).

 

2. Opis dobra

             Grad se sastoji iz dva dijela. Prvo utvrđenje je nastalo u doba srednjevjekovne  bosanske države, prema istorijskim izvorima, polovinom XV vijeka. Postavljeno je na najvišu i najdominantniju kotu. U doba osmanske uprave opasano je zidovima sa svih strana. Cijeli sistem odbrane i prostornog rasporeda utvrđenja je izuzetno dobro osmišljen.

             Unutar zidova se vide krajnji ostaci raznih građevina:  stražarnica, ambara, pekare, barutane, a  konstatovane su i 4 čatrnje, od kojih se danas mogu na terenu da raspoznaju tri (Kapidžić-Kreševljaković, 1954, 13).

            Srednjevjekovni grad se sastoji od masivne, isturene kule, zvane Herceguša (1)  i obora ispred kule (2). Kula Herceguša, koja  dominira gradom, ima četverougaoni oblik, unutarnjih dimenzija 5,2×2,1 m, a spoljnih 9,7×5 m. Zidovi su joj debeli: na sjevernoj strani, a to je ujedno zid koji je okrenut ka prilazu gradu, 4,5 m, a bočni, istočni i zapadni zid 2 m. Na vrhu kule su bile puškarnice kojih više nema (Plan Kapidžić-Kreševljaković, 1954, 13). Sjeverni zid kule je sačuvan do krovišta, do visine od oko 15 m. Bočni zidovi su dosta propali, dok je južni podužni zid srušen od zemljotresa, prema kazivanju mještana, 60-ih godina XX vijeka. Uz istočnu polovinu južnog zida kule su stepenice spojene sa istočnim zidom obora. Stepenice, koje su vodile u kulu, su zatrpane masom kamenja koje je otpalo sa južnog zida kule pri zemljotresu. Okolo kule, sa tri slobodne strane, je veliki i debeli, oko 3 m,  sloj sipara. Sa južne strane kule je obor  dimenzija 20×10,15 m. Ulaz (širine 1,3 m) u obor je na južnom zidu koji je djelimično srušen (3). Podužni zidovi obora su debeli od 1,6 do 2 m, a na pojedim mjestima sačuvali su se od 6 do 10 m sa spoljne i 3-4 m sa unutarnje strane.    

            Kula Herceguša je okrenuta najjačim zidom sjeverozapadu, gdje je bio najlakši pristup gradu (i gdje je kasnije u XV-XVI vijeku sagrađen ulaz u grad), i sa nje je taj prostor branjen. 

Pograđe srednevjekovnog grada razvilo se najvjerovatnije na terasi Crkvice, koja se nalazi ispod južnog dijela grada. Kasnija varoš razvila se u dolini zapadno od grada.

Osmanski dio grada je sagrađen je oko srednjevjekovnog utvrđenja, koje tada postaje jezgra velike tvrđave, kao akropola, opasana sa svih strana zidovima. Perimetralni zidovi izgrađeni su u periodu između 1472. do 1565. godine. Osnova definitivno izgrađenog utvrđenja je u obliku nepravilnog višeugaonika. U dužinu se prostire u osnovnom pravcu sjever-jug, oko 93 m. Prosječna širina utvrđenja je u pravcu istok-zapad oko 49,5 m. Površina grada iznosi oko 3.350 m². 

            Grad se sastoji iz više cjelina. Na sjeverom dijelu je ulazni dio i veliki donji obor sa tabijom. Na jugu je gornji obor pregrađen zidom. Između njih se nalazi kompleks srednjevjekovnog grada koji je štićen jednim pregradnim zidom, i na istočnoj strani odvaja ovaj kompleks od donjeg obora.  Centralna odbrambena tačka u gradu i dalje je ostao taj centralni dio jer su jugoistočno od njega sazidane dvije masivne kule okrenute ka istoku, koje takođe dominiraju gradom (4,5). Zapadni perimetralni bedem pruža se uglavnom mirnom linijom, na teško pristupačnom, krševitom terenu, osim u krajnjem, sjeveronom dijelu oko ulaza.

Gradski zidovi su danas na pojedinim mjestima očuvani do visine od oko 4 do 12 m. Na svim perimetralnim bedemima su bile puškarnice, od kojih   su mnoge sačuvane.

            Najlakši prilaz gradu je sa sjevera. Tu je i najniži dio grada. U grad se ulazilo sa sjeverozapadne strane. Ispred ulaza je bio neki sistem zidova, koji danas više ne postoji, ali je zabilježen na arhitektonskom planu snimanom negdje 60-ih godina XX vijeka (6). Dio prilaza gradu bio je kaldrmisan. Kaldrma se vjerovatno nalazila unutar nekog sistema barbakana pri ulazu.  Danas se u grad ulazi s vana kroz, nekada, drugi, unutrašnji ulaz (7). Sa spoljne strane ulaz je obični četverougaoni otvor, a sa unutarnje je lučno zasvođen. Na prostoru uz ulaz, tj. u unutarnjem, sjeverozapadnom dijelu, su dvije odbrambene kule (8,9) i čatrnja, unutarnjih dimenzija 5,1×3,7 m (10). Pored pomenute čatrnje, ulazilo se u središnji zapadni prostor grada (11). Uz pregradni zid  nalazilo se nekoliko prostorija, kojima je danas teško utvrditi namjenu.

Sjeveroistočni dio grada zauzima veliki obor (15) sa tabijom (16). U centralnom dijelu između srednjevjekovnog dijela grada i sjevernog i južnog obora su bili prohodni koridori (17,18).

            Južni, gornji obor izgrađen je na stijenama. Njegov sjeveroistočni dio (19/1) sa dvije masivne kule (4,5) je u sistemu istočnog odbrambenog pojasa. Pošto je cijela istočna strana dosta pristupačnija od krševite zapadne strane, njoj se poklonilo mnogo pažnje pri izgradnji odbrambenog sistema. Četverougaona kula (4) ima mali unutarnji prostor, sa debelim omotačem od 1,9 do 2,7 m. Okrugla kula (5) ima promjer od 3,7 m, sa debelim spoljnim zidom koji je sa spoljne strane obezbjeđen jakim nasipom. Ispod ove kule u jugoistočnom dijelu ovog obora se nalazi neka građevina, sada nepoznate namjene (20). Tu su bile, jedna uz drugu, dvije čatrnje, od kojih se danas može da raspozna ona veća, dimenzija 2,7×1,9 m (21). Južni, krajnji dio obora je jednostavan četverougaoni prostor, sa ojačanim zidovima u južnoj polovini sa unutarnje strane (19/2). 

            Oko 250 m sjeverozapadno od ulaza u grad, na parceli 2669, nalaze se ruševine džamije koju je, vjerovatno,  podigao Nesuhaga Vučjaković polovinom XVI vijeka. Džamija je četverougaone osnove, dužine stranica od 7 m, sačuvane visine zidova oko 4,5 m. Spoljna lica zidova su obložena dobro klesanim kvaderima, sa dosta pažnje slaganim u horizontakne redove.Tri zida su sačuvana do pod krov, a nedostaje sjeverozapadni zid, koji je srušen. Tu je vjerovatno bio prvobitni ulaz u džamiju (nasuprot mihrabu). Ispred ulaza je bio trijem (dimenzija 7x 3 m) na kamenoj platformi obzidanoj suhozidom. Munara je potpuno srušena, a nalazila se uz sofe na zapadnom uglu, tj. u uglu između JZ i SZ zida. Ostaci kamena od munare su razbacani u okolini džamije. Nije poznato kojih je bila dimenzija.

Jedan ulaz u džamiju  je  u južnoj polovini sjeveroistočnog zida. Sjeverno od njega na gornjem nivou je  lučno zasveden prozorski otvor. Mihrab, u obliku jednostavne četverougaone ravne  plohe (visine oko 2 m,  širine oko 1,5 m), uokvirene jednostavno profilisanim okvirom, nalazi se u sredini jugoistočnog zida. Površina mu je bila obložena  tankim pločama, fino klesanim i poslaganim u redove. Sjeverno od njega u gornjem redu bio je jedan prozorski otvor lučno zasveden.  Južno od mihraba u donjem nivou je naknadno probijen otvor kroz koji  se može da uđe u džamiju.

            U sredini jugozapadnog zida se nalaze dva prozorska otvora, jedan iznad drugog, sa tragovima lučnog presvođenja. 

            Nešto bliže do sjevernih zidina starog grada, na istoj parceli, nalaze se krajnji ostaci mezarja, tj. pokoji nagnuti, prelomljen ili izvaljen nišan.