Riječ tekija izvedena je od arapske riječi takkiyya što označava ‘osloniti se na’,“biti poduprt“, pa imenički oblik takiyya znači i „mjesto ili stvar na koju se oslanja,gdje se odmara“.Obično taj naziv označava građevinu u kojoj se sufije okupljaju oko šejha i obavljaju svoj obred.U sličnom značenju koriste se riječi hanikah,buk'a(osamljivanje),dergah,zavija(pretvorena kuća) i ribat(derviška utvrda).
Na teritoriji BiH pojava derviških redova i podizanje sufijskih institucija počinje u XV stoljeću.Ove tekije pripadale su mevlevijskom,kaderijskom,nakšibendijskom,rufaijskom i halvetijskom tarikatu.Do danas ih se održalo svega pet – u Sarajevu dvije,a po jedna kod Fojnice,u Blagaju kod Mostara i u Travniku.U toku rata od 1992. do 1995. godine do temelja su uništene tekije u Foči,Carevom polju kod Jajca,Oglavku kod Fojnice i Diviču kod Zvornika.
Evlija Čelebi bilježi da je u Sarajevu bilo 47 derviških tekija.Prema popisu Islamske zajednice iz 1930.godine u Sarajevu su bile:Gazi Isa-begova tekija na Bentbaši,Skender-pašina tekija,Hadim Ali-pašina-Gazilerska tekija,Silahdi Mustafa-pašina-Hadži Sinanova tekija,Bistrigina tekija-hanikah,Kaimi-babina tekija,Jedilerska tekija,Nakšibendijska tekija na Mlinima,Fadil-pašina tekija u Donjoj Vogošći,Turnadedina tekija kod Čekrečijine džamije,Gazi Husrev- begov hanikah.
U islamizaciji Bosne derviši su odigrali značajnu ulogu: kao vjernici svojom pobožnošću i dosljednom primjenom vjerskih propisa,kao humanisti svojom solidarnošću i pomaganjem drugih,kao vojnici svojom hrabrošću i odlučnošću.Uz mnoge tekije postojale su musafirhane i imareti, što je ukazivalo na socijalni aspekt uloge tekije i ukupnog učenja islama koje su derviši izvorno u životu artikulirali.Sve je ovo utjecalo na brzo širenje islama u našim krajevima.
ISA-BEGOVA VAKUFNAMA NAJSTARIJI DOKUMENT O SARAJEVU
Vakufnama Isa-bega Isakovića,napisana 1462.g. dokument je o osnivanju njegovih zadužbina,s kojima je,zapravo,počelo urbano formiranje grada.Ovaj dokument predstavlja najstariji izvor koji se odnosi na Sarajevo i njegovu najbližu okolinu za vremena osmanske uprave.Datira od 1. februara do 3. marta 1462(866.hidžretske godine.Smatrajući srednjovjekovno selo Brodac,koje se nalazilo na Bentbaši,pogodnim da u njemu zasnuje novi grad,turski vojskovođa i dobrotvor Isa-beg Isaković,u nauci prihvaćen kao utemeljitelj urbanog Sarajeva,izuzeo je to zemljište od ranijih vlasnika, a u zamjenu im je dao zemljište u selu Vrančić u Hrasnici.Kao poklonik derviša tu je sagradio tekiju,do nje musafirhanu,nešto niže na Baščaršiji han(Kolobara),most preko Miljacke,hamam uz Carevu džamiju,dućane te mlinove na Miljacki.Pored tekije,oko koje se počelo formirati novo naselje,podizanjem hana odnosno karavan-saraja s mnogim dućanima,on je postavio osnove privrednog centra,a mostom preko Miljacke omogućio povezivanje najstarijeg naselja oko Careve džamije s novim privrednim centrom na drugoj obali.
Kolika je bila važnost tekije vidljivo je po tome što se cijelo naselje koje je nastalo oko nje,od Bentbaše do Baščaršije,nazivalo Mahalom Isa-begove zavije.U Isa-begovoj vakufnami ne govori se kojem derviškom redu ova zavija pripada.To je jedan od dokaza da je ustvari ova zadužbina prvobitno nastala kao musafirhana.Na to ukazuje i činjenica što se u drugoj polovini XVIII stoljeća postavljalo pitanje prihoda Isa.begova vakufa za mevlevijsku tekiju,koju je sagradio izvjesni Hadži-Mahmut prije 1650.g…
Pjesnik Rešid-efendija rodom iz Sarajeva u svojoj pjesmi o katastrofi Sarajeva koju je uzrokovao pohod Eugena Savojskog posvetio je mevlevijskoj tekiji oko 40 stihova u kojima opisuje zgradu tekije,njen šadrvan,bašču i drugo.On u svojim stihovima spominje interijer objekta i iznosi podatak da je unutrašnjost tekije bila ukrašena levhama ispisanim krasnom kaligrafijom.Od tog vremena ovaj objekt se spominje samo kao tekija.
(…)Postojanje Isa-begove tekije na Bentbaši usmjerilo je daljni urbani razvoj ovog područja.U neposrednoj blizini tekije sagrađena je kafana,poznata kao Šabanova kahva,čiji je položaj(uz drveni most) i izgled(terasa na konstrukciji od drvenih stupova pobijenih u vodi) davao ovome mjestu posebnu sliku.Godine 1888. uzvodno od tekije podignuta je muslimanska čitaonica-kiraethana.Na ovom mjestu se nalazila i ruždija,bentbaška pučka škola,a 20.jula 1902.g. na Bentbaši je otvorena „Narodna banja“.
ISA-BEGOVA ZAVIJA SRUŠENA,TEMELJI I MEZARI ZATRPANI
Svi kasniji zahvati na ovom prostoru išli su ka tome da se izgubi njen prvobitni izgled.Radi regulacije saobraćaja 1941.g. tadašnja vlast NDH je donijela nove planove o rekonstrukciji Bentbaše,kada su bili napravljeni nacrti za rušenje Isa-begove zavije,ali koji nisu realizirani radi ratnih dešavanja.Nakon II svjetskog rata ovo je pitanje nanovo aktuelizirano i 1950.g. je Izvršni odbor Gradskog narodnog odbora Sarajevo odlučio da provede novi regulacioni plan koji je zahvatio i ovo područje.Provedba plana,a samim tim i rušenje zavije,biva konačno 23.juna 1950.g.,kada je pokrenut postupak izuzimanja zgrade i okolnog zemljišta.I pored negodovanja stručnjaka i građana,zavija je 1957.g. srušena,a njeni temelji zatrpani nanosima zemlje u cilju regulacije i izravnavanja terena.Ispod nasipa su ostali neki od mezara zavijskih prvaka.Nema nikakvih podataka da je izvršena njihova ekshumacija.Širi prostor tekije je također devastiran kasnijom izgradnjom novih sadržaja-benzinske pumpe,hotela,parkirališta.
Godine 1952.Zaključkom Vakufskog sabora BiH sve tekije su bile zatvorene i sva predavanje te vrste zabranjena.Tek se 1985.g. dokumentom Starješinstva IZ BiH kaže da „derviški redovi nisu izvan Islamske zajednice,niti imaju status samostalne vjerske zajednice,nego djeluju u okviru IZ-a“.Status tekije potvrđuje se i Ustavom IZ iz 1990.g.
(…)Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika je u martu 2005.g. donijela odluku da se prirodno-graditeljska cjelina Isa-begova zavija u Sarajevu proglašava nacionalnim spomenikom u BiH,a koja se sastoji od arheološkog lokaliteta Isa-begove tekije i mezarja derviša u avliji,lokaliteta Šehove korije s vrelom Ebu Hayat,dva derviška nišana i pećinom (ćilehanom).
(…)Udruženje za obnovu Isa-begove tekije u Sarajevu ove godine je izdalo Zbornik koji uključuje radove 35 domaćih i svjetskih istraživača i stručnjaka a koji govore o Isa-begovoj tekiji kroz historiju,kulturu.arhitekturu,vjeru…
Izvor:BIH CITY REVIEW,2006.