Pitanjima porijekla termina aga bavio se dr.Ćiro Truhelka koji je smatrao da su age sitni zemljposjednici i da čine posebnu društvenu klasu.Porijeklo je nalazio „u posebnom lenskom zakonu sultana Sulejmana…kojim je reguliran položaj granične pješadije koja se u turskim kanunima označavala slavenskom rječju vojnuk.Vojnuci su…uživali seoska dobra i tokom vremena su…uzeli titulu aga, koju su njihovi potomci kao slobodni seljaci zadržali…“(H.Kamberović)
Bez obzira na navedeno,naziv aga odgovara nazivu gazda u kulturi naših susjeda.
Aga je osoba od ugleda.Agom se nazivaju starije osobe koje nisu(više) bogate,osobe kojima ne pripada titula efendija,ali imaju određeno obrazovanje,koje nisu bile na hadžu,te stoga ni titula hadžija,osobe koje ne prihvataju izraz gospodin(unutar bošnjačke sredine),sve to pod uvjetom da zaslužuju poštovanje i imaju ugled u svojim sredinama.Često se tako nazivaju i osobe iz begovski porodica koje su slijedom određenih historijskih kretanja,posebno gubitka zemljoposjeda,izgubili ovu titulu,pa se nailazi da je jedan brat aga,a drugi beg itd.
Termin aga ide uz ime, a za ženu uz ime muža.
Šta su i ko su begovi u vrijeme Osmanlija nije ni razmatrano,jer su sami begovi i njihovo okruženje sasvim jasno znali ko je beg,odnosno koja je porodica begovska.
Tako se „zna“ da su trebinjski begovi Resulbegovići,da su Muratbegovići begovi iz Gabele,Šarići iz Stoca,Repovci iz Konjica,Kapetanovići begovi iz Vitine kod Ljubuškog, ali i Kapetanovići iz Prijedora,Alikadići iz Ostrošca kod Konjica,Sijerčići iz Goražda,Resići iz Rudoga,Hadžinumanbegovići iz Doboja,Pašići iz Rogatice,Uzeibegovići iz Maglaja i mnogi drugi.Neke smatraju plemstvom iz predosmanskog perioda poput Kulenovića iz Varcar Vakufa,Zaimovića iz Zovika kod Brčkoga,neki sami imaju vlastito saznanje o takvom porijeklu poput Tanovića iz Gacka i sl;neki su opjevani u narodnim pjesmama poput Ljubovića sa Odžaka kod Nevesinja,Čengića sa Rataja kod Foče,Lakišića iz Mostara,Rizvanbegovića iz Stoca;neki su obrađeni u literaturi poput Kopčića i Miralema iz Prozora,Bašagića iz Nevesinja,Ajanovića iz Tešnja,Sulejmanpašića iz Vesele kod Bugojna itd.
Riječju, u doba Osmanlija begovi su bili „prepoznatljiv socijalni sloj i uopće se nije postavljalo pitanje koje je njihovo mjesto u društvu, niti se iko pitao ko su oni i koje su porodice imale pravo oslovljavati se titulom beg…“(H.Kamberović)
Mnogi putopisci,pišući o Bosni i bosanskim begovima, ove smatraju aristokracijom,predosmanskog perioda i elitom evropskog društva.
Ipak,unutar ove grupacije postoje begovi koji su tu titulu stekli na osnovu položaja kao kapetani,spahije i slično.
Mnogi istraživači,poput Safvet-bega Bašagića,dr.Ćire Truhelke,baveći se istraživanjem ovog pitanja,o begovima i begovatima pisali su afirmativno.Truhelka smatra „kako je u srednjovjekovnoj Bosni postojala plemićka klasa,posve analogna zapadnoevropskom plemstvu,koje je i nakon osmanskog osvajanja Bosne nastavilo postojati, mada je u osmanskom zakonodavstvu pojam plemstva nepoznat…srednjovjekovna titula ovog plemstva knez…zamijenjena je titulom beg…“Međutim,postoji i dosta istraživača koji su pisali u sasvim drugačijem svijetlu.
U vrijeme austrougarske vladavine pod ovim pojmom podrazumijevaju se bošnjački krupni zemljoposjednici „koji su se,pozivajući se na povijest vlastite porodice,tako oslovljavali…“
Neke porodice bile su i dugo ostale iznimno bogate,neke tokom vremena izgubile bogatstvo,pa i status.Ipak,već koncem austrougarskog perioda neke begovske porodice „postale su jezgro muslimanske građanske klase u Bosni i Hercegovini“.
Ovim pitanjem najviše se danas bavi dr.Husnija Kamberović koji,istražujući status i porijeklo samo 46 begovskih porodica u BiH,naglašava da se,“najznačajniji dio zemljišnih posjeda u BiH nalazio u krugu tih porodica.Određene povlastice koje su eventualno uživali,nisu bile posljedice titule,već velikog bogatstva…“Nakon 1878. begovi su počeli gubiti status i stabilnost, da bi novim državnim i socijalnim „lomom“ 1918. i kasnije potpuno izgubili kako materijalni tako i svaki drugi uticaj u društvu.
Begovi su se, iz više razloga,među kojima je jedno od važnijih bogatstvo i status,ženili između sebe, tako da su ove porodice veoma izmiješane i povezane.
Izvor:Mevlida Serdarević i Ajnija Omanić:Bošnjačka kultura ponašanja,SA 2009.