Nagli urbani razvitak Mostara koji je,kao i u slučaju većine drugih gradova u Bosni,otpočeo uz aktivno učešće osmanske vlasti,uzrokovan je prvenstveno njegovim veoma povoljnim geostrateškim položajem.Zlatno doba grada u urbanom i privrednom smislu predstavlja XVI stoljeće. Za što su posebno zaslužni njegovi vakifi Mehmed-beg Karađoz,Ćejvan-ćehaja,Derviš-paša Bajezidagić,Nesuh-aga Vučijaković,ali i mnogi drugi.Prema podacima iz popisnog deftera za Hercegovački sandžak iz 1585.godine,Mostar je u to vrijeme imao 17 mahala,i to 15 čisto muslimanskih(sa 513 kuća) u samoj kasabi i dvije prigradske mahale s konfesionalno mješovitim sastavom stanovništva.Gradske mahale su se formirale oko novopodignutih džamija i najčešće dobijala imena po njihovim utemeljitelja.
U XVI stoljeću je u Mostaru podignut čitav niz javnih i privrednih objekata,od kojih je najmonumentalniji mostarski Stari most.Uz Most su,s obzirom na njegov značaj, s obje strane nešto ranije izgrađene kule,koje su činile središte fortifikacijskog sistema grada i štitile ga od eventualnih napada.
Ubrzo nakon izgradnje Starog mosta grad je,prema Husagi Ćišiću,dobio svoj prvi vodovod,koji je 1630.godine prepravio mostarski vakif Roznamedži Ibrahim efendija.Ovaj vodovod je vodom iz rijeke Radobolje opskrbljivao zapadni i jedan dio istočnog Mostara.
Mostar je,prema najstarijem sačuvanom sidžilu mostarskog kadije,1631.godine imao 24 mahale:
Tere hadži Jahjatova,
Memi hodžina,
Mehmed ćehajina,
Ćose Jahja hodžina,
Fatime kadune,
Husein hodžina,
Ibrahim efendije Roznamedžije,
Hadži Mehmed-bega Karađoza,
Sinan-pašina,
Hadži Balina,
Hafiz hodžina,
Ćejvan ćehajina,
Čurči Ahmedova,
Kanberagina,
Ibrahimage Šarića,
Kotlina,
Sevri hadži Hasanova,
Hadži Jahja Esfelova,
Nezir-agina,
Hadži Memije Cernice,
Ali-hodžina,
Derviš-paše Bajezidagića,
Hadži Alije Lafe.
Baba Beširova.
U istom izvoru se odvojeno pominju mahale Zahum i Ilići.Tokom XVII stoljeća još su formirane Kotlina,hadži Velijina,Ziraina i Lakišića mahala…Polovinom XVII stoljeća Mostar je stekao sve atribute šehera.
Na području grada su već u XVI stoljeću postojale četiri gradske čaršije(Velika Tepa,Hendek,Kujundžiluk i Priječka čaršija),te četiri čaršije u predgrađu(Pod Gradom,Gornja čaršija,Donja čaršija i Mala tepa).Broj dućana se do kraja osmanske vladavine popeo na oko petsto a zastupljeno je bilo oko 50 zanata(Hivzija Hasandedić).Od značajnijih privrednih objekata tog doba,treba spomenuti poznatu mostarsku tabhanu,te staru kanaru(klaonicu).Pored hamama i hanova,spektar uslužnih djelatnosti:kafane,majhane i slastičarske radnje.Menzilhana koje se spominje 1762.godine kao i muvekithana koju je utemeljio Ćejvan-ćehaja.
U Mostaru je do 1883.godine otvoren veći broj prosvjetnih i kulturnih ustanova,podignutih sredstvima njegovih vakifa.Pored medresa i mekteba,postojale su javne i privatne biblioteke na orijentalnim jezicima,iz čega je vidljivo da se obrazovanju i nauci posvećivala velika pažnja.Iz te sredine potekli su i u njoj djelovali veliki književnici i učenjaci:
Hasan Zijaija,
Derviš-paša Bajezidagić,
Derviš Žagrić,
Ahmed-beg Dervišpašić,
Medžazija,
Husamija,
Bulbulija,
Fevzija,
Mustafa Ejubović-Šejh Jujp,
Hasan-efendija Alikalfić,
Ibrahim Opijač,
Ahmet-efendija Mostarac i mnogi drugi.
Izvor:Mr.sc. Jasmin Branković(Zbornik radova);Muzej Hercegovine;MO i SA,2013.
Priredio:Kemal Mahić
