„Razgovor“, gledajući ga sad u tome svjetlu,ima neospornu vrijednost i za historiju BiH, posebno onim dijelom koji se odnosi na morejski rat,a još više dijelom koji govori o ratnom vihoru tzv. maloga rata;četovanja u tom posljednjem ratu, a prema tome i junake(ratna lica) tog rata Kačić je prikazao po manje poznatim ili potpuno nepoznatim izvorima, ali, sigurno, i po svježijoj tradiciji i vijestima koje je neposredno, u narodu, mogao pokupiti, jer na jednom mjestu u samome Razgovoru ističe da se s guslama skitao „od Skadra do Zadra, od Mostara do Kotora“
Pored velikog broja ličnosti i s jednu i s drugu stranu granice,kad je riječ o odnosu Razgovora prema BiH, u djelu se navodi i cio niz mjesta,odnosno gradova u toj zemlji kao punktova gdje su se vodila četovanja pa i veće borbe.Tako se tu sretaju Mostar, Počitelj, Stolac, Ljubinje, Ljubuški, Gabela, Duvno, Livno, Glamoč, Vakuf(Kulen Vakuf) i druga mjesta i to neka i po više puta.
(…) To,što izlaganja svodim na Ljubuški i njegove porodice nije iz htijenja da posebno Ljuuški izvlačim iz zaborava,nego jednostavno iz činjenice što se taj grad, pored Gabele,najčešće spominje u Razgovoru,više nego ijedno drugo mjesto u Bosni i Hercegovini.Ni Kačić nije imao posebnu nakanu da na toliko mjesta spominje Ljubuški i njegove porodice.Razlog tome nalazi se, naime, u činjenici što je Ljubuški bio važna strateška tačka u zapadnoj Hercegovini,sasvim blizu dalmatinske(mletačke) granice i što je,u takvim okolnostima, bio sa svojom okolinom poprište čestih četovanja dalmatinskih ratnika, a i akcija samih Ljubušaka u sva tri navedena rata.U morejskom ratu,upravo 1690.godine,osvojenjem susjednog grada Vrgorca(18.km od Ljubuškog),koji je bio brana Ljubuškom, mletačka granica uvukla se u tursku teritoriju između samog Ljubuškog i Vrgorca.U sljedećem, malom ratu,mletačka granica približila se Ljubuškom i sa sjeverozapadne strane predajom Imotskog Mlečanima u ruke 31. Avgusta 1717.godine.Ta dva događaja bila su od znatnog utjecaja da se četovanja Dalmatinaca još više približi samom Ljubuškom, a,po tome, i da se Ljubuški registrira kao cilj uskočkih i mletačkih akcija.Padom te druge važne strateške tačke i teritorij imotskog kadiluka znatno se smanjio i ono što je ostalo prozvalo se kao kadiluk Bekija Imotski(„ostatak Imotskog“) ili samo Bekija.a sjedište toga tako osakaćenog kadiluka bi preneseno u sam Ljubuški.
Predajom Vrgorca i Imotskog i teritorija oko tih utvrda Ljubuški je ostao na samoj granici,odnosno na krajini ili serhatu Turske Carevine prema Mletačkoj Republici,pa se kao takav,kao grad na serhatu,i navodi u kasnijim izvorima.
(…) Zanimljivo je i značajno da Kačić zna i predstavlja Ljubuški kao grad samostalnosti bosanske države. U „Pismi od Stipana Tomaševića oliti Kristića kralja bosanskoga“Kačić stavlja u usta kralja poziv na vojsku i u tome pozivu ove njegove riječi:
„Svidi kneže Vladimirović Rade,
sva te Bosna do Kotora znade,
da si sudac u dvoru mojemu,
nu pokudi tvoje vitezove
Mostarane i Počiteljane,
Gabeljane i Ljubušane,
ti pred njima podigni barjake,
da sičemo po Kosovu Turke.“
Razumije se samo po sebi da ime Ljubušani iz priopćenih stihova uključuju činjenicu postojanja i grada, odnosno mjesta Ljubuški, a kad se na to misli, barem na Ljubuški kao grad u fortifikacionom smislu, onda su Kačićeve reminiscencije posve tačne.Ljubuški kao grad,tvrđava,zaista je postojao i u doba Stjepana Tomaševića(vladao 1461-63) i prije njegove vladavine.Bedemi toga grada i danas su prilično dobro očuvani, a nalaze se visoko gore iznad samog današnjeg naselja,na stjenovitom brdu Butorovici.Taj grad javlja se u dubrovačkim izvorima godine 1452. u vezi sa namjerom da tamo dođe bosanski kralj Toma.Turci su ga zauzeli 1463. godine i držali kratko vrijeme pa ga ponovo i zastalno zauzeli 1477. te u njemu uspostavili posadu sa dizdarom na čelu.Jedna domaća legenda, koju je zapamtio i meni prenio 1974. mještanin Mehmedalija Mahić(rođen 1905), veže postanak toga grada za ličnost hercega Stjepana(vladao 1432-1466) i kazuje da je herceg,zapravo,htio graditi grad u Tihaljini, a ne tu,iznad današnjeg Ljubuškog, pa ga dozvala vila iz planine i kazala mu:
„Nemoj grada ti u Tihaljini,idi dolje Ljubi vodi hladnoj“
Prema istom kazivanju,Ljuba je starije ime onog jakog izvora vode iz same stijene u podnožju tvrđave Ljubuški,upravo u današnjem naselju Gožulj,naspram gožuljske džamije.(A.B.)
Uz grad Ljubuški kao tvrđavu,gore na samom brdu, po svoj prilici još u predtursko doba postojalo je kakvo-takvo naselje(suburbium), gdje su stanovale,ako niko drugi,porodice članova posade tvrđave.U 16.vijeku to su podgrađe i spominje i dalje izgrađuje pod imenom Grad. Tu,uz samu tvrđavu,godine 1574.mostarski legator Nesuhaga Vučijaković sagradio je džamiju s kamenim minaretom i uz džamiju mekteb.Obje te zadužbine,posebno mekteb kao dječja školska ustanova,najizravniji su dokaz o postojanju toga naselja,barem od polovine 16. vijeka naovamo.Danas,međutim,nema tu nijedne kuće.(Naseobine u kojima su živjeli Muslimani i Hrvati životarile su sve donedavno.Posljednja muslimanska kuća napuštena je oko 1960,a hrvatska oko 1970.)
Na jednom drugom mjestu Kačić izravno govori o Ljubuškom, odnosno njegovom stradanju u ratu.Prikaz je dat u „Pismi od vitezova primorski“, u ovim stihovima:
„Još ti kažem tića sokolića,
Po imenu Marka Pavlovića,
Od Primorja mlada kolunela:
Biše naša dika i pofala.
Kupi Marko vojsku po Primorju
I otiđe gradu Ljubuškomu,
Pod gradom je varoš opalio,
Ljubušane pod mač okrenuo.“
Taj događaj pisac stavlja u doba kandijskog rata(1645-69),ali ga nema kod kronićara Šilobadovića,niti o njemu govori koji drugi, barem poznati,odnosno objavljeni izvor.
Ima u Razgovoru spomen još jednog napada Primoraca na Ljubuški i paljenja samog mjesta.Kačić ga je stavio u godinu 1689,dakle u doba morejskog rata, i saopćio u proznom obliku doslovno ovo:“Na 1689. na 27 Gospodin Marko Lučić, koluneo primorski,skupi devet stotina vitezova i otiđe pod Ljubuški.Opališe vas varoš,uhvatiše devet Turaka,a osam ji posikoše.Dornaše plina dosta i doniše robe svakojake iz dućana.Naš jedan pogibe.Kačić nije kazao odakle mu taj podatak,ali je saopćenje realistično,potvrđuju ga najnovija saopćenja po samim mletačkim izvorima.Prema tim podacima uskoci, u kombinaciji sa mletačkom konjicom, napali su na Ljubuški u avgustu navedene,1689. godine.Daju se i detaljniji podaci, gotovo u svemu kao kod Kačića:potpuno su razorili predgrađe,ubili 40 „Turaka“i zaplijenili mnogo robe i stoke.
Ljubuški,na koji Kačić misli kad prikazuje četovanja Primoraca,nije sama tvrđava,nego predgrađe,ono malo naselje uz tvrđavu gore na Butorovici,a prvenstveno naselje ispod Butorovice,sama varoš,kako tu naseobinu sasvim izričito i Kačić označava.
Pokazano je da je naseobina uz tvrđavu,tzv. Grad,sasvim sigurno barem zasnovana polovinom 16.vijeka.I naselje ispod Butorovice,današnji tzv. Gornji grad(tako se danas zove stari dio grada da se razlikuje od naselja u polju), razvilo se,bez ikakve sumnje,daleko prije ratova koji se prikazuju u Razgovoru.Dovoljan dokaz u tome smislu je činjenica što se, prema jednom izvoru koji ću kasnije navesti, to naselje, doslovno Ljubuški, navodi u statusu kasabe i po završetku tri navedena rata,upravo godine 1742, jer ni u to doba, a ni u vrijeme iza morejskog rata kasabe se nisu u ovim stranama podizale,nego su i one postojeće,izašavši iz navedenih ratova ogoljene,samo egzistirale pa i nazadovale.
Izvor:Alija Bejtić:Ljubuški i ljubušaci u Kačićevu“Razgovoru ugodnom naroda slovinskoga“;ANUBIH 1977.
Priredio:Kemal Mahić