Komunisti nisu imali nikakvo naročito uporište u Mrkonjić-Gradu. Stari naziv grada Varcar-Vakuf nakon ujedinjenja Jugoslavije promjenjen je u Mrkonjić-Grad po Petru Mrkonjiću, što je bilo nom de guerre budućeg jugoslavenskog kralja Petra tokom ustanka sedamdesetih godina 19.stoljeća. Na početku rata grad nije imao organizaciju KPJ i bio je leglo četnika.Partizanski izvještaj iz septembra 1942.godine grad opisuje kao „ustaško-četnički centar odakle se širi otrovna propaganda masama u ovim dijelovima“.Mladi partizan Mirko Kovačević-od oca Srbina i majke Hrvatice,autor pjesme „Po šumama i gorama naše Bosne ponosne“-poginuo je u borbi u Mrkonjić-Gradu u septembru 1941.godine,navodno zbog četničke izdaje.Godinu kasnije,dok su Centralni komitet i Vrhovni štab boravili u Bihaću,ovo područje ostalo je slaba karika partizanske države,a delegat Centralnog komiteta iz Mrkonjića izvještavao je da su „u mrkonjićkom srezu organizirani seoski i općinski odbori,ali su u 90% slučajeva četnički elementi u njima“.Malo je ljudi iz ovog kraja otišlo u partizane,organizacija KPJ bila je slaba,a četnici su ostali u pozadini.
Politici saradnje s ustašama,koju je u Mrkonjić-Gradu vodio četnički vojvoda Uroš Drenović,protivio se dio srpskog javnog mnijenja.Umjereni režim NDH-ovog sreskog predstojnika Marka Jungića kritizirao je ustaše i stao u zaštitu Jevreja i komunista.Komunistička struja u Mrkonjić-Gradu bila je aktivna od proljeća 1942.godine.Gradsko muslimansko stanovništvo s blagonnaklonošću je gledalo na partizane zbog njihovog korektnog odnosa prema civilnom stanovništvu.Uprkos tome što su komunisti krajem godine grad i dalje posmatrali kao „četničko žarište ne samo u našem okrugu,nego može se reći u čitavoj Krajini“,do preokreta je došlo nakon oslobođenja grada u augustu 1943.godine,kada je srpsko stanovništvo u Mrkonjić-Gradu i njegovoj okolici konačno počelo prihvatati partizanski pokret i pružati mu potporu.Međutim,Okružni komitet KPJ za Ključ i Mrkonjić-Grad žalio se u novembru na partizansko ponašanje u ovoj regiji.
„Drugovi iz vojnih jedinica su u mnogo slučajeva polazili sa stanovišta da je ovaj kraj četnički,nepopravljiv i da se sa njim može i mora samo na silu i bajonetom postupati,lomeći pri tom liniju naše Partije i odgoneći u neprijateljski tabor i nama sklon narod.“
Mrkonjić-Grad je uprkos svemu ipak na kraju,kao strateški sigurna partizanska baza,postao mjesto održavanja Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a.
Krajiški komunisti su u Mrkonjić-Gradu 26.septembra održali izbore za oblasne delegate za zasjedanje AVNOJ-a,kao i vlastiti oblasno NOO pod predsjedavanjem banjalučkog industrijalca Dušana Ivezića.I jedni i drugi ponovo su pozvani da dođu u grad 25.novembra,zajedno s članovima okružnih NOO,nekim članovima sreskih odbora i drugim uglednim pojedincima čije su prisustvo komunisti smatrali požaljnim.Ova donekle neformalna skupština partizanskih predstavnika i simpatizera „izabrala“ je predstavnike Bosanske krajine na zasjedanju ZAVNOBiH-a.Komunisti su,naravno,“vodili“ izbore i odlučili ishod,ali je vjerovatno da su izabrani delegati istinski predstavljali,ako ne narodnu volju Bosanske krajine,onda barem dio stanovništva te oblasti koji je podržavao partizane.
I zaista,delegati koji su se sakupili u Mrkonjić-Gradu na zasjedanju ZAVNOBiH-a 25.novembra 1943.godine nisu predstavljali bosansko-hercegovačko stanovništvo u cjelini,ali su bili istinski odraz onog dijela stanovništva koje je podržavalo partizane.Među njima su bili i komunisti,ali i drugi ljudi ugledni u svojim sredinama.Namjera je bila da delegati budu ljudi iz svih segmenata javnog života.Ipak,ne postoje tačni podaci o tome koliko delegata su bili komunisti,a koliko ostali.
Delegati ZAVNOBiH-a bili su sudije,advokati,učitelji,studenti,profesori,trgovci,službenici,seljaci,radnici,partizanski komandanti,ugledni komunisti i članovi NOO.Među predstavnicima prijeratnih političkih partija bili su:Bogomir Brajković,Jure Begić,Ante Kamenjašević,Jure Mikulić,Aleksandar Preka i Niko Tolo iz HSS-a,Ismet Bektašević i Sulejman Dizdar iz JMO;Simo Eraković,Milan Guteša,Mujo Hodžić,Andrija Marković i Miloš Škorić iz Saveza zemljjoradnika;Ljubo Peleš iz Demokratske stranke te Vojislav Kecmanović i Svetozar Vejnović iz Samostalne demokratske stranke.Među bivšim zapovjednicima kolaboracionističkih vojnih jedinica bili su četnički vojvoda Pero Đukanović,bivši domobranski pukovnik Sulejman Filipović,kao i bivši oficir u DOMDO-u Osman Gruhonjić i Omer Gluhić.Među ostalim delegatima bili su članovi Gajreta Hamdija Ćemerlić i Muhamed Sudžuka,banjalučki industrijalac Dušan Ivezić,svećenici Krsto Bijeljac,Novak Mastilović i Savo Savić;imami Halil Hadžisarajlić,hadži Mehmed Mujkić i Omer Maksumić;pjesnici Branko Ćopić i Skender Kulenović.
Uvodne govore održali su istaknuti pripadnici partizanskog pokreta.načelnik Vrhovnog štaba NOV i POJ Arso Jovanović,predsjednik AVNOJ-a Ivan Ribar,sekretar pokrajinskog komiteta Đuro Pucar,predstavnci ženskih i omladinskih organizacija NOP-a,komandant partizanskih snaga u Mrkonjić-Gradu i Ključu,predstavnici NOP-a iz Hrvatske,Slovenije i Srbije.Jovanović je u svom govoru istakao da „sve važnije odluke o operacijama naše vojske donio je naš Vrhovni komandant drug Tito na tlu Bosne i Hercegovine“ i da je „Bosna i Hercegovina pružila primjer borbenog jedinstva svim južnoslavenskim narodima“.Ribar je govorio o tome kako su razni ugnjetači podjarmljivali Bosnu i Hercegovinu,ističući da je:
„Politika Osmanlija,Beča,Pešte i Berlina,a kasnije i poltika protunarodnih režima u staroj Jugoslaviji,razdvajala i zavađala Srbe,Hrvate i Muslimane u Bosni i Hercegovini,dok je narodno-oslobodilački pokret stvorio od Bosne i Hercegovine primjer borbenog jedinstva i bratstva svim našim narodima.“
Vlada Zečević,predstavnik srbijanskih partizana,upozorio je da „od strane ustaša poklano je na hiljade Srba,dok su četnici Draže Mihailovića prolili mnogo nevine muslimanske krvi.“
PROGLAS ZAVNOBiH-a:
„Prvi put u historiji Bosne i Hercegovine javlja se oslobodilački pokret koji se oslanja na najnaprednije snage svijeta.Narodnooslobodilački pokret,organiziran i rukovođen od Komunističke partije Jugoslavije,ujedinio je u sebi najbolje sinove Bosne i Hercegovine,bez obzira na narodnost,vjeru i polzičko ubjeđenje.Na svojoj zastavi on je ispisao bratstvo naših naroda.On to bratstvo ne samo propovjeda,ono se ostvaruje u plamenu oružane borbe Srba,Muslimana i Hrvata protiv okupatora i njegovih pomagača.To oružano bratstvo je najčvršće jamstvo da Bosna i Hercegovina neće nikad više biti tuđa sluškinja,a njena djeca tuđi najamnici.Ona će biti svoja,to jest i srpska,i muslimanska i hrvatska.Ona će biti u velikoj demokratskoj federativnoj zajednici naroda Jugoslavije ravnopravan član sa ostalim zemljama Jugoslavije.Niko više neće pljačkati njena bogatstva;ona će pripasti narodu,da on pomoću njih podiže svoje blagostanje i kulturu.“
Izvor:Marko Attila Hoare:“BOSANSKI MUSLIMANI U DRUGOM SVJETSKOM RATU“;Vrijeme-Zenica,2019.
Priredio za ljubusaci.com:Kemal MAHIĆ
