Uspostavljanjem prvih uporišta u Bosni sredinom XV stoljeća, Osmanlije sa sobom donose novi tip grada, koji je po nastanku i karakteru različit od onoga kojeg zatiču. Tokom osmanskih osvajanja nestaje veliki broj srednjovjekovnih gradova, pa stoga ne čudi mišljenje da je „tek za višegodišnjeg života balkanskih naroda u granicama osmanske države došlo do nastanka i razvoja gradskih naselja“ odnosno da je „tursko doba na Balkanu bilo doba orijentalno-balkanske urbanizacije“.Osim toga, uspostavljanjem osmanske vlasti, Jugoistočna Evropa je postala jedinstveno područje, „bar kada je gradski život u pitanju, sa zemljama Bliskog Istoka“.(Samardžić:O gradskoj civilizaciji).
Na razvoj gradskog života u Bosni, orijentalni uticaji su se intenzivirali sa uspostavljanjem stalne osmanske vlasti u njenim pojedinim dijelovima.Za srednju Bosnu i sarajevsko područje, to je sredina XV stoljeća. Za balkanske zemlje koje su ranije ušle u sastav Osmanskog carstva ta se granica razumljivo znatno ranije.Razvojem gradova u balkanskim provincijama Osmanskog carstva, pitanjem kategorizacije i tipologije najcjelovitije se bavio Nikola Todorov. Prema Todorovu se, razvoj gradova na Balkanu u osnovi odvijao pod jedinstvenim uvjetima osmanskog feudalnog sistema, ali ipak različit u pojedinim dijelovima Carstva. U Bosni se gradski život u najvećoj mjeri razvijao dosta kasno pod jedinstvenim uvjetima osmanskog feudalnog sistema.
Osnovna jedinica za kategorizaciju balkanskih gradova XV i XVI stoljeća je domaćinstvo(kuća ili hane) sa koeficijentom od 4 do 5 članova.Na osnovu analize koju je sproveo za 48 gradova koji se javljaju u XV stoljeću na Balkanu, Nikola Todorov svrstava gradove u četiri osnovne kategorije.Prvu kategoriju, po njemu,čine gradovi do 400 domaćinstava, odnosno do 2000 stanovnika.To su gradovi koji odgovaraju zapadnoevropskoj kategoriji srednjovjekovnih malih gradova.Od 48 analiziranih gradova, 38 je pripadalo ovoj kategoriji gradova,tj. 79,2%.Sljedeću kategoriju čine gradovi srednje veličine do 800 domaćinstava(oko 4000 do 5000 stanovnika), kojima pripada samo 7 analiziranih gradova ili 14,6%, u treću kategoriju spadaju gradovi sa oko 1600 domaćinstava ili oko 8000 do 10000 stanovnika, od kojih je samo jedan te veličine ili 2%.Na osnovu ovih pokazatelja,Todorov je došao do zaključka da je 75% gradova na Balkanu u XV stoljeću pripadalo kategoriji malih gradova, unutar kojih opet je najveći broj onih sa oko 1 000 stanovnika.
(…)Naime, osmanska administracija je uvela kriterije koji bitno razlikuju selo od grada.“Tačan naziv jednog naselja u osmanskoj klasifikaciji naselja(selo,vareš,pazar,kasaba,šeher) bio je važan zbog pravnog položaja njegovog stanovništva.
Opći termin za označavanje grada u osmanskoj terminologiji je ŠEHER, a podrazumijevao je najrazvijeniji tip orijentalnog grada.Svaki šeher je imao gradsko utvrđenje koje se u izvorima označavalo terminom KALA, mada se ponekad ovim terminom označavao i sam utvrđeni grad.KASABA je neutvrđeno naselje čiji se stanovnici bave zanatsko-trgovačkom djelatnošću.U zapadnom dijelu Balkana ovim terminom je označavan i najznačajniji dio naselja u kojem je bilo sjedište upravitelja.(Todorov,Balkanskijat grad)
Nastanku kasabe predhodilo je izdavanje vakufname, a ovoj tzv.temlikname.Temliknama je darovnica sultana kojom se daruje određeno zemljište u mulkovni posjed, a potom se izdaje vakufnama koja označava početak razvoja kasabe.
Pored naselja orijentalnog tipa, u osmanskim izvorima za hrišćanska gradska naselja u zapadnom dijelu Balkana upotrebljavaju se termini trg i varoš, pri čemu ih često ne razlikuju terminološki, nego ih nazivaju zajedničkim nazivom BAZAR.Ipak razlika je vidljiva, pa je u osmanskoj klasifikaciji naselja terminom varoš označavano urbano naselje sa određenim privrednim i kulturnim osobenostima, dok trg nije imao tu kulturnu komponentu niti je bio bezuvjetno vezan za urbano naselje.
(…)Prepoznatljive su tri faze u razvoju orijentalnih gradova u Bosni.Prva faza je period uspostavljanja osmanske vlasti u Bosni.Poznato je da su Osmanlije u Bosni zatekle relativno sitna gradska naselja, nazivana prema mađarskim varošima, razvijena uglavnom na bazi rudarske privrede i formirana uglavnom kao podgrađa srednjovjekovnih utvrda.To je perid stagnacije u razvoju bosanskih srednjovjekovnih naselja.
Druga faza započela je nekoliko decenija kasnije i ovisila je od nekolko uvjeta:sigurnosti,širenja islama i dr.To je period preobražaja srednjovjekovnih naselja u naselja sa orijentalno-islamskom fizionomijom, ali isto tako i nastanka sasvim novih naselja.Treća, najduža, faza obuhvatala je završni period urbanog razvoja i započela je sredinom XVI stoljeća.
Nastanak i razvoj orijentalnih naselja u Bosni, kao i u drugim dijelovima Osmanskog carstva, bio je rezultat osmišljene politike, čiji su izvršioci bili VAKIFI. Izgradnjom vakufskih objekata udareni su temelji urbanom razvoju nekog grada, pa Adem Handžić s pravom konstatuje da su vakufski objekti činili „urbane kosture grada“.U daljem procesu razvoja ovih gradova presudnu ulogu imala je institucija MUAFIJETA, koja je identična davanju sloboda gradovima na Zapadu.
Da bi jedno naselje(selo,varoš) steklo status kasabe, morali su biti ispunjeni sljedeći minimalni uvjeti: stalno nastanjeno muslimansko stanovništvo, najmanje jedna veća mahala(muslimanski džemat), jedna veća džamija u kojoj se obavljalo svih pet namaza, ali i džuma petkom, Bajram-namaz, držala hutba( za razliku od mesdžida u kojima nisu obavljane sve te molitve),te trga tj. Čaršije, na kojem se odvijao sedmični pazar. Nakon toga, određivane su granice, kako bi se tačno znalo šta ulazi u gradsko područje i o tome je izdavan carski ferman o priznavanju statusa kasabe.U početku, gradskim područjem je proglašavan samo upravni centar grada, dakle sjedište upravitelja,zatim privredni-čaršija i mahala sa glavnom džamijom, koja je obično podizana po nalogu sultana ili u njegovo ime, dok su periferne mahale, u koje je spadala i hrišćanska mahala, ostale izvan gradskog teritorija, sve dotle dok nisu stekle uvjete za uključivanje u njega.
Stanovništvo kasabe oslobađano je rajinskog statusa i poreza tzv. resm-i čifta.
U Bosni su,pored općih uvjeta, postojali i specifični koji su utjecali na razvoj naselja orijentalnog tipa.Ti uvjeti su proizilazili iz položaja Bosanskog sandžaka, a potom i ejaleta u okviru Osmanske države, koji je uvijek bio granični.“Zato u toj neprekidnoj graničnoj zemlji formiranje takvih naselja ovisilo je od dva osnovna preduslova: od sigurnosti granica od neprijatelja i od širenja islama“(Adem Handžić-O ulozi derviša).
Osobenosti orijentalno-bosanskih gradova ogleda se i u strukturi stanovništva.Dok se u drugim dijelovima Rumelije u novoformirane gradove naseljavane Osmanlije, gradsko stanovništvo u Bosni je uglavnom domaćeg porijekla, bez obzira da li se radi o sasvim novom naselju ili naselju koje je nastalo na srednjovjekovnoj osnovi.Doseljavanje stanovništva je vršeno iz susjednih seoskih, ali i ranije razvijenih gradskih sredina.U naseljima koja nastaju na mjestu srednjovjekovnih naselja, zatečeno varoško stanovništvo se postepenim prihvatanjem islama uklapalo u novu gradsku sredinu.Neznatan je broj onih koji su doseljeni iz drugih dijelova Osmanskog carstva.To su uglavnom vojno-administrativni i vjerski službenici.
Izvor:Vesna Mušeta-Aščerić:SARAJEVO i njegova okolina u XV stoljeću;Sarajevo Publishing,2005;
Priredio:Kemal Mahić
