Turski drumovi se razlikuju od rimskih cesta,vjerovatno zato što im je geneza u karavanima,a ne u redovnom kolskom saobraćaju.Oni više obilježavaju pravce kretanja karavana(npr:pamuka,svile).ne grade se s kamenom podlogom,kolovoz je zemljani i zato nisu očuvani u baštini.Iako koriste rimsko-bizantijske pravce drumova,uspostavljaju i nove,jer Imperija primat daje trgovini prema Jadranu i osvajanjima na pravcu prema Budimu i Beču.Ipak,i kao karavanski pravci,predstavljaju značajnu graditeljsku baštinu,prije svega zbog izgrađenih mostova i podsticanja gradnje gradova. Najpoznatiji drumovi bili su:
Vojnički drum-Carigrad-Niš-Beograd i dalje.
Pamučni drum-Skopje-Priština-Novi Pazar-Pljevlja-Foča-Sarajevo-Travnik,ka zapadu
Dubrovački drum-Niš-Novi Pazar-Foča-Trebinje-Dubrovnik
Drum od Save do Jadrana-Šabac-Zvornik-sarajevo-Konjic-Mostar-Sedislam na ušće Neretve
Kolski putevi(nasuti šljunkom) nastaju od 1850-1870 na pravcu:
Sarajevo-Doboj-Brod i Sarajevo-Mostar-Metković sa odvojkom za Stolac.
Mostovi imaju izuzetan značaj u graditeljskoj baštini Osmanskog carstva.Podići ih,značilo je obezbijediti vladavinu na osvojenim teritorijama i omogućiti trgovinu.Po načinu građenja ne razlikuju se bitno od rimskih/bizantskih uzora koje slijede,ali konstrukciju razvijaju do perfekcije i dodaju im specifičnu dekoraciju.Osmanska mostogradnja prednjačila je u odnosu na gradnju u evropskim državama.
Najpoznatiji mostovi su :
U Skopju na Vardaru,stari most iz vremena Justinijana,obnavljan je i dograđivan u različitim vremenima.Dug je 210 m,širok 6,3 m,a čini ga 14 otvora različitih veličina.
—U Prizrenu preko Bistrice(XV ili XVI st) dužine 25 m,sa tri otvora,obnovlje 1982-1983.
—U Mostaru Stari most(1566) premostio je Neretvu kamenim lukom,dužine 28,7 m i širine 4 m,jedinstvena lučna građevina,ukotvljena na obalama u dvije kule-oslonce,izgrađena je umijećem Hajredina,učenika Mimar Sinana,u nju je ugrađeno 456 tesanika,most je građen po naredbi sultana Sulejmana i sredstva za izgradnju pribavljena su njegovim fermanom,u vidu poreza,od stanovnika Hercegovačkog i Kliškog sandžaka „koji će njima koristiti“.
—Višegradski most na Drini(1571-1577),dužine 180 m sa 11 karakterističnih prelomljenih lukova,ukrašen mihrabom i sofom na sredini,vakuf Mehmed-paše Sokolovića i remek djelo carskog arhitekte Mimar Sinana.
—Kod Trebinja,Arslanagića most na Trebišnjici(oko 1570),dužine 92,5 m,sa četiri različita otvora,izrazitih estetskih vrijednosti u asimetričnoj kompoziciji masa i oblika;zbog izgradnje hidroelektrane prenijet nizvodno(1971).
—na Žepi kod Rogatice(kraj xVI st.)također premješten zbog izgradnje hidroelektrane(1967).
—U sarajevu,Kozja(XVI st) i Šeher-ćehajina ćuprija(1585-1586),preuređena 1904,obje na rijeci Miljacki
—Kod Đakovice,Terzijski most (XVIII st),na rijeci Ersnik,dužine 193 m sa 11 lukova,vakuf terzijskog esnafa,rekonstruiran 1931,ali obnovljen izvorno (1984-1988).
Osmanska imperija ostavlja u baštini građevine koje svjedoče o velikoj civilizacijskoj tekovini,o kulturi vode.Svi gradovi podizani su uz rijeku ili kod izvora.Grada bez hamama nema,kao što ni džamije bez vode,da ne pominjemo obavezno pranje ruku i nogu prije svakodnevne molitve.U mnogim gradovima,npr.,u Prizrenu i Peći,bistra voda iz rijeke razvodila se i odvodila izgrađenim kanalima do svih kuća u mahalama,čitav grad je bio pokriven vrstom „irigacionog sistema“.U Banja Luci i Sarajevu,pazilo se da se mahale podižu na padini s potokom čija se voda razvodila kroz bašte svih kuća.Anticipiran je,mogli bismo reći,integrisani sistem vodovoda i kanalizacije.U mahalama i na svim javnim mjestima bile su podignute javne česme.
Kulturu vode,koju bismo mogli nazvati i higijenom,čistoćom,zdravstvenom prevencijom,ukratko život s vodom,osmanlije zasnivaju na dvjema civilizacijama.Na baštini Rimskog carstva nastavljenoj u Bizantu,čije su vrijednosti i inače,u mnogo čemu,nastojali da slijede i na islamskoj civilizaciji kojoj su pripadali.
Četrdeset česmi su registrovane kao spomenici kulture.ističu se,npr.,u Prizrenu,čaršijska česma(1585) na staroj žitnoj pijaci,Sarajevu,na Kovačima i još četiri iz XVI st.,Banja Luci,na Grabu(XVIIst),Travniku,Pod lipom(XVIIIst),Vranju-Đerenka(XIX st.),Prilepu,gradska česma (1826).
Šedrvan je poseban tip javne česme s više lula,vrsta arhitektonsko-skulpturalne građevine u vidu natkrivene fontane.najčešće je podignut ispred većih džamija(za pranje prije molitve).
Najpoznatiji šedrvani su uz Husrev-begovu džamiju u Sarajevu,mehmed-pašinu u Mostaru i u Kuršumli-hanu u Skopju.
Vrijeme i mjesto građenja inženjerskih građevina u osmanskoj imperiji ukazuje na značajne činjenice.Skoro svi mostovi podignuti su u XVI stoljeću i pada u oči da se ne grade dalje od pobrđa Srbije i Bosne prema savi.porta je,očigledno,smaatrala da se dotle prostire njena stabilna državna teritorija na Balkanu i da su tu stvoreni bezbjedni uslovi za ekspanziju trgovine.Iz očuvane baštine proističe također da su,nakon izgradnje drumova,stvorene bitne pretpostavke da se podižu velike čaršije(u XVII st),koje su svjedočile o privrednom prosperitetu gradova.Uporedo s njima gradi se i gradska vodovodna mreža.Tako se potvrđuje historijsko iskustvo da je za razvoj vitalnih gradova neophodno predhodno izgraditi infrastrukturu prostora.
Izvor:Branislav Krstić-Spomenička baština…1990/2010.
..
