Da ovaj sandžak nije bio osnovan prije 1470.g. vidi se iz toga što su Dubrovčani sve do 1470.g. na razne sporove u vezi sa Hercegovinom uvijek obraćali bosanskom sandžaku Isa-begu Isakoviću u Vrhbosni, a ne nekom hercegovačkom sandžakbegu ili krajišniku.
Prvi put se hercegovački sandžak spominje u jednoj vijesti od kraja februara 1470.g.Istovremeno se u dubrovačkim izvorima spominje Hamza-beg kao hercegovački sandžakbeg sa sjedištem u Foči.U popisu bosanskog sandžaka koji je završen 112.maja 1469.g. Hercegovina je popisana u sastavu tog sandžaka,pa je prema tome ovaj sandžak nastao poslije maja 1469.g. a prije spomenute vijesti s kraja februara 1470.g.Iz jednog zapisa u istom popisu vidi se da su 13.redžepa 874/16.januara 1470,g hasovi u Hercegovini,koji su ranije pripadali Isa-begu,dodijeljeni nekom Hamza-begu.Taj Hamza-beg nije sigurno niko drugi nego prvi sandžakbeg hercegovačkog sandžaka,pa je prema tome ovaj sandžak osnovan 17. januara 1470.godine.
Kad su osnovali hercegovački sandžak,Turci su nastavili da sistematski organizuju,utvrđuju i proširuju svoju vlast u Hercegovini.U nastavku osvajačke akcije oni su prvo preduzeli da potisnu Madžare i Mlečane i zauzmu tvrdi Počitelj,koji se predao Hamza-begu nešto poslije 20.09. 1471.godine.Do 1475.g. Turci su posjeli sve gradove u unutrašnjosti te Ljubuški u Neretvaanskoj krajini i Rog na sjeveru.Izvan njihove vlasti bili su,tada u unutrašnjosti Hercegovine,pouzdano se zna,još samo Novi i Risan.Kad se početkom 1482.g. predao i Novi,bilo je završeno tursko oavajanje Hercegovine.Držala se još neko vrijeme ugarska posada u gradu Košu na ostrvu Posrednici,kod današnjeg Opuzena.Imotska krajina i Makarsko primorje,ostali su i dalje u vlasti Mlečana.
Zvanično sjedište sandžakbegova hercegovačkog sandžaka bilo je u Foči od osnutka ovoga sandžaka do 1572.g.;samo su hercegovački namjesnici u prvoj polovini XVI st. često boravili u Mostaru,koji se tada više puta spominje kao privremeno sjedište hercegovačkog sandžaka.Stoga se u to doba ponekad hercegovački sandžakbeg naziva „mostarski sandžak“ ili „mostarski paša“.Kao privremeno sjedište hercegovačkog sandžaka Mostar se prvi put spominje 6.juna 1552.g.Lašvaninova hronika spominje „mostarskog pašu“pod Jajcem godine 1525).To potvrđuje i branilac Jajca Krsto Frankopan,spominjući u svom izvještaju od 24.juna 1525.g. i hercegovačkog sandžakbega.Četiri godine kasnije spominje se „mostarski paša“ koji je zapovjedao hercegovačkim trupama pri prvoj opsadi Beča 1529.g.Ali je pored svega toga sasvim sigurno da je i tada,kao i kasnije sve do 1572.g.glavni grad hercegovačkog sandžaka i sjedište njegovog sandžakbega bila Foča.To se vidi iz niza pisama koja su u to doba pisali hercegovački namjesnici Dubrovačkoj Republici iz Foče,kad god se ne radi o nekim vojnim akcijama i inspekcionim putovanjima po svom sandžaku.Ljeti su se često nalazili na Gatačkom polju,ponekad u Novom i drugdje.Vrlo često i u prvoj polovini XVI v. Hercegovački sandžak-bezi obavještavaju dubrovačku vladu pri svom stupanju na dužnost da su došli u svoje „sjedište Foču“,isto onako kao što kasnije,poslije 1572.g.,to javljaju iz „svoga sjedišta Pljevlja“.Pa i kad su odsutni iz zemlje,njihovi kajmakami i ćehaje sjede redovno u Foči,odnosno Pljevlju.Od 1572. do 1833. zvanično sjedište hercegovačkog sandžakbega bilo je u Pljevlju.
Bašagić je pisao da je Hercegovina u svim onim vremenima kada je predstavljala zaseban sandžak i imala svoga sandžakbega,bila neovisna od Bosne.Za njim su se poveli Skarić i Kreševljaković,zavedeni vjerovatno činjenicom što mnogi hercegovački sandžakbezi u XV i XVI,a naročito u XVII st.,imaju titulu paša kao i bosanski beglerbezi ili što se nazivaju valijama.Takovo je shvatanje,međutim pogrešno.Nikada nijedan sandžak nije bio neovisan od nekog beglerbega,pa ni hercegovački.
Hercegovački sandžak bio je od svoga osnutka pa sve do 1580.g. u sastavu rumelijskog ajaleta,a onda je ušao u sastav bosanskog pašaluka i otada ostao u njegovom sastavu sve do 1833.g.Štaviše,ovaj je sandžak mnogo puta,a naročito od XVII v.,dodjeljivan kao arpaluk ne samo bosanskim beglerbezima nego i bosanskim defterdarima.U tim slučajevima Hercegovinom su upravljali muteselimi bosanskih vezira odnosno defterdara.
Izvor: Hazim Šabanović-Bosanski pašaluk,Svjetlost (SA),1982.
Pripremio:Kemal Mahić